Η πανούκλα (πανώλη) είναι μια μόλυνση που μεταδίδεται από μικρά ζώα, συνήθως μαύρους αρουραίους και τους ψύλλους τους και προκαλείται από το βάκιλο pestis Yersinia. Αυτή η ασθένεια μεταδίδεται από τα ζώα στους ανθρώπους από το δάγκωμα των μολυσμένων ψύλλων, από άμεση επαφή, από εισπνοή και σπάνια, από κατάποση μολυσματικού υλικού. Η πανώλη που δεν αντιμετωπίζεται με φαρμακευτική αγωγή έχει ένα υψηλό ποσοστό θανάτου.
Είναι γνωστές τρεις μορφές πανώλης: βουβωνική, σηψαιμική και πνευμονική. Η βουβωνική μορφή είναι η πιό κοινή και προκαλείται από το δάγκωμα ενός μολυσματικού ψύλλου. Ο βάκιλος εισάγεται διαμέσου του δαγκώματος, ταξιδεύει μέσω του λεμφατικού συστήματος στους λεμφαδένες και προκαλεί επίπονες φλεγμονές. Η σηψαιμική μορφή εμφανίζεται όταν εξαπλωθεί η μόλυνση μέσω της κυκλοφορίας του αίματος. Η πνευμονική μορφή προκαλείται από την εισπνοή μολυσματικών σταγονίδιων και μπορεί επίσης να διαβιβαστεί μεταξύ των ανθρώπων.
Η βουβωνική πανώλη, ιστορικά επίσης γνωστή ως μαύρος θάνατος, σάρωσε ολόκληρη την Ευρώπη κατά τη διάρκεια της τελευταίας μεσαιωνικής περιόδου και πήρε μορφή επιδημίας που άρχισε από το 1347.
Η ασθένεια πήρε το όνομά της από το βαθύ – πορφυρό, σχεδόν μαύρο χρωματισμό που έπαιρναν τα πρόσωπα των μολυσμένων ανθρώπων και που προκαλούνταν από τις υποδόριες αιμορραγίες. Οι πόλεμοι, η φτώχεια, η πείνα, και ο υποσιτισμός έκαναν την Ευρώπη του 14ου αιώνα ένα ιδανικό έδαφος για τις επιδημίες πανούκλας.
Το πρώτο σημαντικό ξέσπασμα εμφανίστηκε στη Σικελία το 1347, διαδώθηκε σε όλη την Ευρώπη και σκότωσε σχεδόν το μισό του πληθυσμού (περίπου 25 εκατομμύρια) σε 3 χρόνια. Η ασθένεια έγινε ενδημική και ξεσπούσε κάθε τόσο σε όλη την ήπειρο καθ’ όλη τη διάρκεια του διαστήματος μεταξύ του 14ου έως και του 18ο αιώνα . Σημαντικά ξεσπάσματα εμφανίστηκαν στην Ιταλία το 1629, στο Λονδίνο το 1665, και στη Βιέννη το 1679.
Από το 1347, όταν πρωτοεμφανίστηκε η πανούκλα στην Ευρώπη, και ειδικά μετά από 1493, όταν παρατηρήθηκε και η παρουσία σύφιλης στην Ευρώπη, διατυπώθηκαν διάφορες θεωρίες πάνω στις μολυσματικές και μεταδοτικές ασθένειες. Πολλοί επιστήμονες κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων ανέπτυξαν διάφορες ιδέες για τα χαρακτηριστικά των μεταδοτικών ασθενειών και την αντιμετώπιση τους, οι οποίες είχαν μια επίδραση στους κανονισμούς της δημόσιας υγείας και στη δομή των πόλεων. Επιπλέον, οι αποφάσεις σχετικά με τον έλεγχο της πανώλης κατά τη διάρκεια εκείνης της περιόδου ενισχύουν την ιδέα δημιουργίας μέτρων δημόσιας υγείας για την πρόληψη των μολυσματικών ασθενειών, μια ιδέα που ήταν προηγουμένως ασαφής.

To παλαιό λαζαρέτο της Βενετίας

Οι αρχειακές πηγές δείχνουν ότι οι περισσότερες περιπτώσεις πανώλης στα Επτάνησα κατά τη διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα εισήχθησαν από τη γειτονική ακτή της ηπειρωτικής χώρας και από τα λιμάνια στη νοτιοδυτική οθωμανική αυτοκρατορία. Μόνο 2 επιδημίες εισήχθησαν από τους εμπορικούς δρόμους της Μεσογείου. Από 11 επιδημίες, 8 εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα και 3 εμφανίστηκαν κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Η Κέρκυρα χτυπήθηκε από πανώλη το 1611, 1630, 1648, και το 1673. Η Ζάκυνθος το 1617, 1646, 1692 και το1728. Η Κεφαλονιά το 1646 και το 1760. Η Λευκάδα είχε μια καταστρεπτική επιδημία το 1743, μερικές δεκαετίες αφότου το νησί είχε γίνει μέρος της ενετικής Δημοκρατίας.

Το νέο λαζαρέτο της Βενετίας

Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα η πανώλη είχε εξασθενίσει, εκτός από ένα ξέσπασμα κατά μήκος της νοτιοδυτικής ακτής της οθωμανικής αυτοκρατορίας, μια κοντινή απόσταση από τις ακτές των Επτανήσων. Τον 18ο αιώνα τα νότια Βαλκάνια μαστίζονταν από τα κύματα της πανώλης, περιγράφονται μόνον 14 χρονιές ολόκληρο αυτόν τον αιώνα χωρίς πανώλη στην ελληνική χερσόνησο. Αυτές οι επιδημίες είχαν επιπτώσεις στις πόλεις και τα χωριά στη δυτική Πελοπόννησο και τη δυτική ηπειρωτική Ελλάδα, τα οποία, λόγω του εμπορίου, ήταν σε σταθερή επαφή με τα Επτάνησα. Λόγω των εμπορικών ενδιαφερόντων, οι επαφές μεταξύ των κατοίκων των νησιών και της ηπειρωτικής Ελλάδας δεν μπορούσαν να σταματηθούν. Εντούτοις, οι σφριγηλές προσπάθειες των ενετικών αρχών σταμάτησαν όλη την επικοινωνία μεταξύ αυτών των περιοχών κατά τη διάρκεια των ξεσπασμάτων πανώλης.
Υπό αυτούς τους όρους, η εξασθένιση των επιδημιών της πανώλης κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα μπορεί να αποδοθεί στα υγειονομικά μέτρα που ελήφθησαν από την ενετική κυβέρνηση. Αυτά τα μέτρα, μεταξύ των άλλων κανονισμών, υπαγόρευαν τον αυστηρό έλεγχο των μετακινήσεων πληθυσμών, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια των περιόδων επιδημιολογικών κρίσεων. Η αποτελεσματικότητα αυτών των μέτρων μπορεί να εκτιμηθεί καλύτερα κατά τη διάρκεια του 17ου αιώνα όταν η πανώλη διαδώθηκε από τα lazzaretto (κέντρα απομόνωσης μολυσμένων ατόμων ) κυρίως λόγω αμέλειας.

Λαζαρέτο Αργοστολίου

Αντίθετα, 2 από τις 3 επιδημίες κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα προκλήθηκαν η από ανακριβείς διαγνώσεις ή από καθυστερημένη ανακοίνωση των αρχών. Η επιτυχία αυτών των μέτρων έγινε προφανής στην Κέρκυρα όπου η πανώλη ξεριζώθηκε μετά από το 1673, και επανεμφανίστηκε μόνο κατά τη διάρκεια του βρετανικής Προστασίας στις αρχές του 19ου αιώνα. Η σημασία της Κέρκυρας για την Βενετία, ιδιαίτερα μετά από την απώλεια Κρήτης το 1669, οδήγησε στη δημιουργία ενός αποτελεσματικού αόρατου τοίχου ενάντια στην πανώλη, μέχρι το τέλος της ενετικής κυριαρχίας, το 1797.
Οι πόλεις κράτη της βόρειας Ιταλίας, συμπεριλαμβανομένης της Βενετίας, οργάνωσαν την υπεράσπισή τους ενάντια στην πανώλη από τον καιρό του μαύρου θανάτου. Η εμπειρία και η παρατήρηση παρείχαν τα πρώτα όπλα ενάντια στις επιδημίες επειδή επιστημονικές πληροφορίες για την αιτία της πανώλης δεν υπήρχαν. Το ενετικό κράτος, πεποισμένο για τη μιασματική και μεταδοτική φύση της πανώλης και όντας πρωτοπόρος στην οργάνωση των υπηρεσιών για την δημόσια υγεία που συλλήφθηκαν προς το τέλος του μεσαίωνα, καθιέρωσε τους κανονισμούς και τις πρακτικές αντιμετώπισης στην Βενετία και και τις κατακτήσεις της.

Λαζαρέτου Ζακύνθου στο Μαραθονήσι

Αυτοί οι κανονισμοί και οι πρακτικές, περιλάμβαναν την καραντίνα (περίοδος απομόνωσης που κυμαίνονταν από 14 έως 40 ημέρες και περιστασιακά ακόμα πιό πολύ, ανάλογα με την επίπεδο υγείας του λιμένα προέλευσης), τα λαζαρέτα, τα γραφεία δημόσιας υγείας και τα cordoni di sanità, που στα Επτάνησα ήταν παράκτιες εγκατεστημένες φρουρές για την εκεί ελεγχόμενη πρόσβαση στα ενετικά εδάφη.
Τα πρώτα lazzaretto καθιερώθηκαν στην Κέρκυρα και Ζάκυνθο το 1588 ενώ στην Κεφαλονιά και Λευκάδα στις αρχές του 18ου αιώνα.
Η ενετική πολιτική υγείας ανασχηματίστηκε στο 18ο αιώνα. Η νέα πολιτική βασίστηκε στις καθημερινές εκθέσεις των συνθηκών υγιεινής σχετικά με τα νησιά και των ύποπτων περιοχών στην ανατολική Μεσόγειο, και περιλάμβανε τη δημιουργία ενός κοινού πλαισίου δημόσιας υγείας (ίδιοι νόμοι για τον έλεγχο της ασθένειας, ίδια διατάγματα, ίδια όργανα και υποδομές) για όλα τα νησιά. Αυτή η πολιτική θα διευκόλυνε τις επεμβάσεις και θα άλλαζε τον τρόπο με τον οποίο οι τοπικοί ανώτεροι υπάλληλοι υγείας επιλέγονταν. Ο κύριος στόχος αυτών των μεταρρυθμίσεων ήταν η βελτίωση της δομής και της λειτουργίας των λαζαρέτων. Κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα, τα νέα λαζαρέτα καθιερώθηκαν και τα ήδη υπάρχοντα υποβλήθηκαν σε επέκταση και αλλαγές. Το 1726, εισήχθηκε ένα νέο καταστατικό που καθόριζε τις υποχρεώσεις και τις ευθύνες των προϊσταμένων αυτών των ιδρυμάτων. Σύμφωνα με αυτό το καταστατικό, κατά τη διάρκεια των περιόδων χωρίς ή με χαμηλές δραστηριότητες ασθενειών, τα λαζαρέτα έκαναν αναφορά απευθείας στις ενετικές αρχές και παρέκαμταν τις τοπικές αρχές υγείας.

Παρά αυτούς τους νέους κανονισμούς, τα ενετικά αρχεία αναφέρουν περιστασιακά προβλήματα στις υγειονομικές υπηρεσίες των νησιών λόγω των κακώς εκπαιδευμένων ανώτερων υγειονομικών υπαλλήλων, οι οποίοι ήταν εκλεγμένοι από τους τοπικούς αριστοκράτες και ήταν πρόθυμοι να αποκτήσουν μεγαλύτερη πολιτική αυτονομία. Αυτή η κατάσταση οδήγησε σε σύγκρουση μεταξύ των ενετικών αντιπροσώπων και των τοπικών ανώτερων υγειονομικών υπαλλήλων, καθώς επίσης και μεταξύ των τοπικών φατριών, γνωστών ως cittadini. Τα αρχεία δείχνουν ότι μέχρι το τέλος της ενετοκρατίας, τα λαζαρέτα λειτούργησαν ως προστατευτικές ασπίδες για τη Βενετία και μεταβίβασαν την ευθύνη του ελέγχου της πανώλης από τη Βενετία στις περιφερειακές περιοχές. Όταν υπήρχαν στοιχεία ή ακόμα και υποψία ότι η πανώλη ήταν παρούσα σε ένα νησί, όλες οι συνδέσεις με τη Βενετία διακόπτονταν αμέσως κατά τη διάρκεια της απειλής. Τα νησιά έμπαιναν σε απομόνωση κατόπιν διαταγής του Senato, και το εμπόριο ξανάρχιζε να λειτουργεί μόνο αφού έπαυε πρώτα η κατάσταση έκτακτης ανάγκης. Κατά τη διάρκεια αυτών των περιόδων, η ενετική κυβέρνηση δεν επενέβαινε στις ευθύνες και τις ενέργειες των τοπικών επιθεωρητών υγείας επειδή τέτοια επέμβαση μπορούσε να προκαλέσει κοινωνική ανησυχία. Κατά συνέπεια, το κόστος για τη Βενετία ήταν δευτερεύον. Εντούτοις, αυτή η δράση δεν πρέπει να θεωρηθεί σαν αμέλεια από τον κρατικό μηχανισμό κάθε φορά που είχε επιπτώσεις η πανώλη σε ένα νησί και απειλούσε την Βενετία.
Η πρόληψη βασίστηκε στη διαδεδομένη χρήση ενός δικτύου πληροφοριών με βάση τις καθημερινές εκθέσεις των ενετικών προξένων στις μεσογειακές περιοχές προς στις ενετικές αρχές και την λεπτομερή ανάκριση των ναυτικών που έφθασαν στους ενετικούς λιμένες, τον αποτελεσματικό έλεγχο όλων των τοπικών μετακινήσεων στις μολυσμένες περιοχές από πανώλη και την ενεργοποίηση του cordoni di sanità. Επιπλέον, όταν εμφανίζονταν η πανώλη, οι κάτοικοι χωρίζονταν από τις αρμόδιες για την υγεία αρχές σε ομάδες υγιών και άρρωστων, ανεξάρτητα από τις κοινωνικές ιεραρχίες. Τα πρόσωπα που μολύνονταν από την πανώλη κρατιόνταν στα λαζαρέτα, ενώ οι μεγάλοι αριθμοί μολυσμένων κρατιόνταν στα νοσοκομεία, στα σπίτια, ή στις γειτονιές υποθέτοντας ότι η πανώλη θα παρέμεινε απομονωμένη σε αυτά τα άτομα. Η απομόνωση εξασφαλίστηκε από τη στρατιωτική δύναμη. Κατά συνέπεια, οι χτυπημένες περιοχές έμοιαζαν με ένα μεγάλο ίδρυμα υπό σταθερή επιθεώρηση και επιτήρηση και αποσυνδέονταν από το υπόλοιπο της κοινωνίας.
Σε αντίθεση με τα μέτρα που λήφθηκαν στα Επτάνησα κατά τη διάρκεια του 17ου και 18ου αιώνα, η ηπειρωτική χώρα, η Ελλάδα, που ήταν κάτω από την οθωμανική κατοχή, είχε μια διαφορετική νοοτροπία για την αντιμετώπιση της ασθένειας. Η απομόνωση των ασθενών και η καραντίνα δεν ήταν κοινές πρακτικές. Κατά συνέπεια, η πανώλη συνέχισε να προκαλεί επιδημίες στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά τη διάρκεια του πρώτου μισού του 19ου αιώνα. Αυτές οι επιδημίες είχαν καταστρεπτικές, δημογραφικές και οικονομικές συνέπειες. Μετά το 1830, όταν η οθωμανική κυβέρνηση εφάρμοσε υγειονομικά μέτρα, όπως την καραντίνα, μειώθηκαν ουσιαστικά τα κρούσματα και στην ηπειρωτική Ελλάδα.
Συμπερασματικά, αν και η επιστημονική βάση της πανώλης δεν ήταν γνωστή, η ενετική κυβέρνηση αναγνώρισε τη μολυσματική φύση αυτής της ασθένειας και έλαβε επιτυχή μέτρα που μείωσαν εντυπωσιακά την εξάπλωση της επιδημίας στα Επτάνησα κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα. Τα αποτελέσματα αυτών των μέτρων είναι εντυπωσιακότερα εάν συγκριθούν με εκείνα στη γειτονική παράκτια περιοχή της ελληνικής χερσονήσου, η οποία κάτω από οθωμανική κατοχή παρουσίασε ενδημική πανώλη κατά τη διάρκεια της ίδιας περιόδου. Τα αποτελέσματα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ακόμη και ελλείψει της επιστημονικής γνώσης, η παρατήρηση και οι καλά οργανωμένες υπηρεσίες δημόσιας υγείας μπορούν να σταματήσουν αποτελεσματικά τα μολυσματικά ξεσπάσματα σε σημείο εξαφάνισης, όπως έγινε και με την πανώλη στην Κέρκυρα, κατά τη διάρκεια του 18ου αιώνα.

Konstantinidou K, Mantadakis E, Falagas ME, Sardi T, Samonis G. Role of Venetian rule in control of plague epidemics

* * *

Διαβάστε επίσης...