Η εποχή των αγροτικών «ρεμπελιών» στη Κέρκυρα είναι το πρώτο μισό του 17ου αιώνα – αλλά ένας «Κερκυραϊκός Εμφύλιος» διακυβεύεται την επομένη της Ένωσης, όταν η γενίκευση του δικαιώματος ψήφου σηματοδοτεί την πολιτική και εκλογική διχοτόμηση χωριατών-«χωραϊτών» (: αστών).

Επί προτεκτοράτου τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα ή «πλέμπα κανάγια» (: σκυλολόι), εξοστρακίζονται: βάσει περιουσίας τα «τιμοκρατικά» πολιτικά δικαιώματα εκτείνονται (1863) σε 3.260 εκλογείς και 350 εκλόγιμους. Η μάζα των Κερκυραίων αγροτών που υπερθεματίζει την Ένωση, αποζητά τη δικαιοσύνη.

 Ατελέσφορη κορύφωση
Αντιμέτωπη με το ρεσάλτο στο πολιτικό προσκήνιο του νεόκοπου «Αγροτισμού», η εντόπια αντίδραση συνδέει κινδυνολογικά την Αγροτική Μεταρρύθμιση με τις σοσιαλιστικές ιδέες:

– Ο Δ. Κουρκουμέλης (που το 1856 πρωτοστατεί στη κίνηση «αποικιοποίησης» της Κέρκυρας από τη Βρετανία!) ξορκίζει ως επάρατο «κοινωνισμό» (: κομμουνισμό) το πρόγραμμα κατάργησης φέουδων και προσωποκρατήσεων για χρέη [παράβαλε εδώ: ΠΑΝΟΠΤΙΚΟΝ].

– Η δημοσιογραφία παραπέμπει στον καθηγητή Νομικής της Ιονίου Ακαδημίας Santorio για να ξιφουλκήσει και κατά των… ρωμαϊκών αγροτικών νόμων των Γράκχων του 133-122 π.Χ., και αποδίδει στους «πενητιώντες(sic)… των αγρών», «νομοσχέδια άξια των χειροκροτήσεων των κοινωνιστών».

Στη πράξη οι Αγροτιστές – πολιτικά αστοιχείωτοι, που συνεργούν και στην ελεεινή «κατάργηση» του Ιονίου Πανεπιστημίου (αθλιότητα χωρίς προηγούμενο ούτε σε κατακτητικά επεισόδια) – ευνοούν τους ευκατάστατους αρχοντοχωριάτες και οριακά μόνο βελτιώνουν τη δεινή θέση των απόρων ακτημόνων… Θα επιβάλλουν, τις 20 Ιανουαρίου 1866, το Νόμο ΡΝ’ (150) που παύει ακρότητες του ισχύοντος καθεστώτος (προσωποκράτηση, κ.α.), αλλά τη πολυπόθητη για τους… «πενητιώντες», «σεισάχθεια» (γενική άρση των βαρών) δεν θα τη προτείνει ο αγροτοπατέρας Κωνσταντάς πριν τα τέλη του 1866.

Στο μεταξύ, βέβαια, οι συντηρητικές τάξεις της πόλης δοκιμάζουν αλλεπάλληλα «στρατηγήματα» για την ανατροπή της αγροτικής πλειοψηφίας:

– Πριν την Ένωση, αρχές του 1864, οι πρώην «προστασιανοί» συνομωτούν κατά της καθολικής ψήφου με τον Ελλαδίτη μυστικό απεσταλμένο Κ. Κωστάκη, βουλευτή-Γ. Γραμματέα των Εξωτερικών: προτείνουν διαιώνιση του πολιτεύματος του Προτεκτοράτου εγγυημένη με Ελληνική, κατασταλτική στρατιωτική δύναμη – προοπτική που αντιμάχεται το «ριζοσπαστικό», εθνικιστικό-αστικό κόμμα.

– Αφού όμως οι Αγροτιστές “homines novi” (νέοι πολιτικοί) εκλέγουν 19 στους 20 βουλευτές, ο Βράιλας και ο Μαρκοράς, σπεύδουν σαν τους αρχαίους «πρέσβεις» των «ολίγων» στην Αθήνα (τέλη του 1864). Με συνηγορία της Αγγλικής πρεσβείας, η εκλογική περιφέρεια κατατέμνεται για να εκμαιευθεί εκλογή Αστών.

Εντέλει, ένα Αγροτικό κίνημα που επιχειρείται βεβιασμένα καταλήγει σε φιάσκο: τη 15η Ιανουαρίου 1865 (ν.η.) συλλαλητήριο χωριατών, με έναυσμα του Κωνσταντά, πορεύεται προς τη πόλη – αλλά αναχαιτίζεται αναίμακτα από αστυνομία και στρατό «στην Άγια Αικατερίνην». Στη πόλη ο κινηματίας Κωνσταντάς προπηλακίζεται, και μεταφέρεται (παρότι βουλευτής) στο Νέο Φρούριο για «διερεύνηση» και εκφοβισμό.

 Εκφυλισμός: τοκογλύφοι ή Ιρλανδοί;

 Επί 30 εφιαλτικούς μήνες μετά την Ένωση το μπάσο πόπολο των χωριών λεηλατείται από το γενναίο νέο κόσμο: «λυσσώντες λύκοι […] η εν Κερκύρα αγροτική τάξις… ουδέν διαφέρει… των της Ρωσσίας δουλοπαροίκων και των της Αμερικής δούλων» – τέτοια γράφονται το 1865, ενώ σβήνει ο Αμερικανικός Εμφύλιος. Και 3 λάμβδα: ο Λασκαράτος, στο Ληξούρι, κεραυνοβολεί το Λομβάρδο, πρωτεργάτη της Ένωσης, ήδη υπουργό, που τώρα (1868) κερδοσκοπεί σε Ζάκυνθο και Κέρκυρα!

Και ενώ σιωπούν στα μείζονα, οι Αγροτιστές δίνουν «ομηρικές» μάχες για λεπτομέρειες? συμμαχούν (κατά των αστών) με τους… φεουδάρχες, βλέπουν τη Κέρκυρα «Ιρλανδίαν εν τω κόλπω του Ελληνισμού», προειδοποιούν σε ανώνυμα φυλλάδια ότι «Οι χωρικοί… εξοπλίζονται… στρατιωτικά τελειοποιούνται».Στη βουλή εκτοξεύονται απειλές για κερκυραϊκά «Φενιανά» (: Ιρλανδικό ένοπλο κίνημα της 11/2/1867).

Στη πράξη, ο «Αγροτιστικός» οπορτουνισμός οπισθοχωρεί όσο πειστικότερα μπορεί – με μπαλαντέρ τον βολικό «αλλογενή» εχθρό, εξωτερικού τε και εσωτερικού:

– Με μία εθνικόφρονα πιρουέτα, την 25η Μαρτίου 1867, ο Κωνσταντάς αποδίδει τη διαίρεση (φραξιονισμό) των ομοϊδεατών Αγροτιστών, σε σκοτεινή συμμορία που προωθεί «γνωστά σχέδια των ξένων», δηλαδή τον «ιρρεδεντισμό» (ψευδοαλυτρωτισμό) της Ιταλίας στη Κέρκυρα. Η Ιταλία θα εκμεταλλευτεί τη στασιωτική αναταραχή στη Κέρκυρα – της οποίας πρωτεργάτης είναι ο Κωνσταντάς – για να σκηνοθετήσει διεθνές επεισόδιο πολύ νωρίτερα, τον Οκτώβριο του 1865.

– Η επίσημη αγροτιστική προπαγάνδα υιοθετεί, εξάλλου, τη ρατσιστική, αβάσιμη αστική συκοφαντία περί των «τοκογλύφων» Εβραίων. Όμως σε στατιστική των ετών 1862-1865, από τις διώξεις κατά χωρικών εκ μέρους της πόλης (78% του συνόλου) μόνο ένα 12% ασκείται από Κερκυραίους εβραίους – εξάλλου και ένα 15% ασκείται «αιτήσει των χωρικών» (ευκατάστατων, που αντισκώνουν αστικές πρακτικές).

Σταδιακά, ο Αγροτισμός φθίνει: η εθνικιστική αστική-φιλελεύθερη Δεξιά του Πολυλά και η ξανανιωμένη αντιδραστική γαιοκτησία επεκτείνουν τη «γκιόστρα» (: κονταρομαχία) τους στα χωριά? το 1872, το 1874, είναι πανωλεθρίες των Αγροτιστών – αν και ο Κωνσταντάς επανακάμπτει, προσωπικά, κάθε φορά.

 Η εθνικιστική αγκύλωση

 Τον οπορτουνισμό των Αγροτιστών ευνοεί η απουσία ιδεολογίας. Αργότερα, το 1882, εντοπίζουμε τον Κωνσταντά, «τελευταίο επιζώντα» του εθνικόφρονα Αγροτισμού, να αρθρογραφεί στην, αναρχικών αποκλίσεων κατά τον Κερκυραίο μαρξιστή του 20ου αιώνα Άγι Στίνα, εφημερίδα «Οι Εργάται» (1881-1882).

Το μεθενωτικό μεσουράνημα του Αγροτισμού επιστέφει μία σκηνοθεσία πυροτεχνημάτων που εκτοξεύονται στο οργιαστικό περιβάλλον ιδεολογικής σύγχυσης της Επτανήσου. Κραυγαλέα δείγματα:

– Μετά τη στροφή της Βρετανίας προς την Ένωση (ή νωρίτερα; από το 1857), οι Προστασιανοί και οι Μεταρρυθμιστές μεταμφιέζονται με καρναβαλικούς όρους σε «Ριζοσπάστες» εθνικιστές.

– Το 1858 ο Λομβάρδος υπογραμμίζει την ιδεολογική αποστασιοποίηση του «κομμουνιστή» Μομφερράτου και του ρεπουμπλικάνου (αντιμοναρχικού αστού) Ζερβού-Ιακωβάτου – την ώρα που ο τελευταίος «απουσιάζει» εκκωφαντικά στην Ανατολή.

Οι 2 Κεφαλλονίτες ήρωες, μακράν των Λομβαρδιανών, αλληλέγγυοι στον ελευθεριακό εθνικισμό του Ιταλού Ματσίνι, υψώνουν κάποτε τη Γαλλική και την Ιταλική επαναστατική τρικολόρε. Η ηχητική ομοιότητα του «ριζοσπαστισμού», λέξης Κοραϊκής (1824), με το «ριζορτζιμέντο» (Αφύπνιση: η εφημερίδα του Καβούρ το 1847-1849, πριν υπουργοποιηθεί από το Πιεμοντέζικο κατεστημένο) είναι ηθελημένη.

Αλλά στην Ιταλία η ευκαμψία του Καβούρ υπερφαλαγγίζει τον Ματσίνι, και στην Επτάνησο η κατίσχυση των εθνικιστών (Λομβάρδος, Πολυλάς) είναι νομοτέλεια που εκκολάπτεται στις αντιφάσεις των απέναντι. Γνησιότερες αριστερές θεωρήσεις δεν ριζώνουν στα αστικά θερμοκήπια εσχατολογικών εθνικισμών τύπου 1848. Δεν είναι, έτσι, παράδοξο, ότι η αναζήτηση μίας Επτανησιακής Αριστεράς θα ευδοκιμήσει, αφού απενοχοποιηθεί, μακράν Ριζοσπαστών και Αγροτιστών – σε «καταχθόνια» συμφραζόμενα!

 Ανώριμοι κομμουνισμοί: ιντελιγκέντσια – προλεταριάτο

Εκκεντρικός Κερκυραίος λόγιος, ο Νικόλαος Κονεμένος συνέτασσε την 28η Απριλίου 1860 γράμμα προς το Λασκαράτο, στο οποίο επιπλέει η πρώτη σωζόμενη ευμενής αναφορά στον «κομμουνισμό» στην ελληνική γραμματεία. Αλλά ο Κονεμένος δεν είναι ούτε ριζοσπάστης, ούτε εθνικιστής. Με την εφημερίδα «Εωσφόρος», που εκδίδει ανώνυμα στη Κέρκυρα ήδη το 1858, καθελκύει μία αντιρριζοσπαστική ελευθεριακή σάτιρα που κατανοεί με κρυστάλλινη διαύγεια το προτσές της αστικής κατίσχυσης – και απορρίπτει την εργαλειοθήκη της: Ριζοσπαστισμό και Ένωση.

Η μαχητική αυτή θεώρηση δεν συνθηκολογεί: ο Κονεμένος κηρύσσει διμέτωπο κατά των αστών και του Κωνσταντά, στις φωταψίες του «Λύχνου» του Λασκαράτου στηλιτεύεται η οικονομική λεηλασία του «απελευθερωτή» Λομβάρδου στη μεθενωτική Κέρκυρα (1868), και στοχοποιείται ο «αναρχισμός», στου οποίου φύλλο αρθρογραφεί, όπως είδαμε, ο οπορτουνιστής Κωνσταντάς το 1882.

Ειδικά η περίπτωση του Κονεμένου αντιστρέφει τον (αστικό) «ρεαλισμό» που προεξοφλεί ως «αναπόφευκτη» την ανακατάκτηση των χωριών: γιατί, αντιτείνουμε, δεν προκύπτει ανταρσία στο εσωτερικό του αστικού «φρουρίου»-πόλη; Λείπει, ίσως πουν, το ποπολάρικο προλεταριάτο – καθώς η ιστοριογραφία του Ελληνικού εργατικού και σοσιαλιστικού κινήματος που ξεσκονίζει τις λιλιπούτειες ελλαδικές πρωτεύουσες του ανερχόμενου αστικού και βιομηχανικού κόσμου (Ερμούπολη, Πάτρα, Αθήνα-Πειραιάς-Λαύριο), στην Επτάνησο επαναπαύεται στα περί «ανυπαρξίας» προενωτικής βιομηχανίας.

Όταν όμως (το 1861) ο Λενορμάν καταγγέλλει το Προτεκτοράτο για στραγγαλισμό της «εθνικής βιομηχανίας» στην Επτάνησο, παραβλέπει τον «αποικισμό» από αγγλικά εγχειρήματα:

– Το 1864 η Συνθήκη της Ένωσης διασφαλίζει την προνομιούχο αγγλική “Malta & Mediterranean Gas” στη Κέρκυρα. Το εργοστάσιο αεριόφωτος λειτουργεί στο Μαντούκι, στη θέση «Γας» (: gas), το 1911-1912, πολυάριθμοι εργάτες του οργανώνονται στο τοπικό Σοσιαλιστικό Κέντρο και εμπλέκονται σε απόπειρα σαμποτάζ. «Λανθάνουν» στις πηγές, ίσως επειδή δηλώνονται ως «τεχνίτες».

– Στο «βιομηχανικό αποικισμό» της Κέρκυρας προηγείται ο John Dandy, με 5ετές προνόμιο παραγωγής μπύρας «τύπου Αλλ κ. Πόρτερ» που ανανεώνει το 1847 – δηλαδή τσιτσιμπύρες τύπου “Ale” και “Porter”.

Η πρώτη ατμοκίνητη βιομηχανία σε Επτάνησο και Ελλάδα ιδρύεται στη Κέρκυρα ήδη το 1837: μία «Συντροφία Ατμαλευρομύλου» που εμπορεύεται «αλεύρι… καμωμένο εις τον τόπο» εγκαινιάζει τη «γενεαλογία» των, όχι ευάριθμων, αλευρόμυλων της κερκυραϊκής βιομηχανίας. Μετά την Ένωση, η μεταποίηση στη Κέρκυρα ανελίσσεται ως εξής:

– Στη βιοτεχνία-«μανιφατούρα» λειτουργούν 15 μονάδες (βυρσοδεψεία, σαπωνοποιεία) με συνολικά 50-60 εργάτες (1867), υπερδιπλάσιοι απασχολούνται σε 2 μεγάλες σαπωνοποιΐες που ιδρύονται το 1871. Περισσότεροι από 1.500 «τεχνίτες» καταμετρώνται το 1871– τη χρονιά δηλαδή της παρισινής Κομμούνας.

– Το 1876 στη Κέρκυρα λειτουργούν 9 βιομηχανικού χαρακτήρα μονάδες, οι 5 ατμοκίνητες (: 3 αλευρόμυλοι, 1 πυρηνελαιουργείο, 1 βυρσοδεψείο), συν 1 παγοποιείο, και ασφαλώς τα 2 ιστορικά εργοστάσια Δεσύλλα και Ασπιώτη (1871 και 1873 αντίστοιχα) – συν το Γας.

 Απόδημοι εργατισμοί

 Απροσδόκητα, εξάλλου, ο Κορδάτος επισημαίνει στη κλασική του ιστορία του ελληνικού εργατικού κινήματος: «οι Έλληνες εργάτες της Αλεξάντρειας, απ’ τους οποίους οι περισσότεροι ήταν Κερκυραίοι, ιδρύσανε το 1872 σωματείο με τίτλο “Η αδελφότης των εργατών”».Εδώ λοιπόν:

– Εικάζουμε ότι η πιθανότερη απασχόληση απόδημων Κερκυραίων εργατών στην Αλεξάνδρεια το 1872 αφορά στην κατασκευή του μεγάλου κυματοθραύστη του λιμένα (1871-1873). Πρόκειται άραγε για εργάτες των οχυρωματικών έργων των Βρετανών στη πόλη της Κέρκυρας, που απομένουν άνεργοι;

– Έχουμε έτσι την πρώτη ένδειξη σοβαρών επιπτώσεων της Ένωσης στα κατώτερα στρώματα του κερκυραϊκού πληθυσμού: η Κέρκυρα μεταμορφώνεται από χώρο υποδοχής, σε τροφοδότη της μετανάστευσης. Στις απογραφές (1862, 1864, 1865, 1870) η ετήσια αύξηση 36,9‰ μεταξύ 1862-1865 αντιστρέφεται σε μείωση 8,8‰ το 1865-1870.

Μία τέτοια «φυγάδευση» εκτονώνει ίσως τη τοπική κρίση – αλλά μήπως είναι εθνικιστικά χρωματισμένη; Στρατηγική πληθυσμιακής αφαίμαξης, οι «ξενηλασίες» του Πολυλαϊσμού, ομαδοποιούν ταξικά Εβραίους και καθολικούς Μαλτέζους, που (παρά τα περί τοκογλυφίας που παπαγαλίζει ο Αγροτισμός) είναι προλεταριοποιούμενοι άθλιοι – όπως σημειώνει ο Κονεμένος ήδη το 1861.Εβραίοι ή Μαλτέζοι της Αλεξάνδρειας με κερκυραϊκή καταγωγή ίσως ανήκουν και στη «φουρνιά» του 1872.

Μετά τα «Εβραϊκά» του 1891, με τη ραγδαία αποκλιμάκωση του εξαθλιωμένου πληθυσμού της Οβρηακής, εξοβελίζεται ένας δυνητικά στρατηγικός παράγοντας στη προοπτική της «τάξης δι’ εαυτήν», μίας συμμαχίας προδωμένων χωριατών και αθλίων της πόλης. Πογκρόμ εκτυλίσσεται και στη «δίδυμη» Ζάκυνθο.

Συνιστά ιστορική ειρωνεία αντάξια ενός Κονεμένου, το ότι Κερκυραίοι σοσιαλιστές όπως ο Σπαταλάς και ο Σίδερις (ένστολοι στο 10ο Σύνταγμα Πεζικού), συσσωματώνονται στη Σοσιαλιστική «Φεντερασιόν» των Εβραίων στην απελευθερωμένη Θεσσαλονίκη. Στο θριαμβικό ζενίθ του αστικού μεγαλοϊδεατισμού, ο Αριστοτέλης Σίδερις αναδεικνύεται πρώτος κομμουνιστής βουλευτής στην Ελληνική Βουλή – όχι με ψήφους δύστυχων Κερκυραίων χωριατών, αλλά με οβραίικα «δαγκωτά», όπου αναμφίβολα συμβάλλει και η αποδιωγμένη κορφιάτικη πλέμπα του 1891.

 Σύνοψη: η επαναστατική βιωσιμότητα

 Εντέλει όμως, δεν «φταίνε» μόνο οι δαιμόνιοι ηγήτορες των Αστικών τάξεων. Στρατηγικά αδιέξοδα στα οποία προσκρούει η άκαρπη “Revoluzione Rusticana” των Κερκυραίων χωριατών στην ασταθή πολιτική συγκυρία της Ένωσης (1864-1868), παραλληλίζονται αξιοπρόσεκτα με την ανάλυση του Γκράμσι για τη «σχέση πόλης-υπαίθρου στο [ιταλικό] Ριζορτζιμέντο»:

– Στην Επτάνησο (όπου το στάδιο οικονομικής, κοινωνικής και ιδεολογικοπολιτικής εξέλιξης μοιάζει με τις συνθήκες του καθυστερημένου Νεαπολιτάνικου βασίλειου των Βουρβώνων στη Νότιο Ιταλία, εξαιρουμένης της αγγλόφιλης Σικελίας) οι πόλεις είναι μάλλον «μεσαιωνικές» παρά βιομηχανικές? οι όποιοι συγχρονισμένοι αστικοί θύλακοι συνθλίβονται από τη πλειοψηφία, τις «σιωπηλές πόλεις».

– Τέτοιες κοινωνίες, μηδέ των θυλάκων εξαιρουμένων, απορρίπτουν σιωπηρά αλλά γενικά αγροτικές διεκδικήσεις που δυναμιτίζουν τα θεμέλια του ιστορικού σχήματος της «πόλης»? τρέφουν μάλιστα «μίσος και περιφρόνηση ενάντια στο χωριάτη» – που ανταποδίδει, αντιστρέφοντας τη φορά.

– Το τοπικό κατεστημένο εκβιάζεται εντέλει υπό τη πίεση των συνθηκών και την επικρατούσα εθνική ιδεολογία να εξαρτηθεί (παρά τη κατάδηλη υπεροχή του στη κουλτούρα) από τον πολιτικοστρατιωτικά παγιωμένο εξουσιαστικό πυρήνα – εδώ, το βασίλειο των Αθηνών.

– Στρατηγικός κοινωνικός αρμός δεν είναι κάποια εργατική αριστοκρατία αλλά τα «ψάθινα καπέλα», οριακές κατηγορίες του αγροτικού πληθυσμού με «οργανωτικές λειτουργίες στο πεδίο της παραγωγής, της κουλτούρας, ή το πολιτικοδιοικητικό» που διαμεσολαβούν μεταξύ φτωχής αγροτιάς και κατεστημένου.

Σχεδόν αντανακλαστικά η επαναστατική ιδεολογία, τέκνο του πολιτισμού των πόλεων, φοβάται το χωριάτη: κατά τούτο οι φιλελεύθεροι Αστοί (που σφαγιάζονται από αντεπαναστάσεις φεουδαρχών και αγροτικά φουσάτα στη «Παρθενώπεια Δημοκρατία» της Νεάπολης το 1779 ή στη Κέρκυρα το 1798-1799), εμφανίζονται ως «φυσικοί» σύμμαχοι κατά τη σοσιαλδημοκρατική ορθοδοξία. Έτσι η βιώσιμη στρατηγική της συμμαχίας του προλεταριάτου με τις αγροτικές τάξεις (πιο πρακτικά: με τα «ψάθινα καπέλα») αναβάλλεται – ως το συνέδριο του Ρωσικού Σοσιαλδημοκρατικού κόμματος του 1905 στο Λονδίνο, όπου πρυτανεύει η ιδιοφυΐα του Λένιν και οι μπολσεβίκοι του.

Το Κερκυραϊκό 1864-1868 είναι ανώριμο στη προοπτική μίας τέτοιας μεταμόρφωσης: λείπει το ενοποιημένο, οργανωτικά διαρθρωμένο ποπολάρικο προλεταριάτο, απουσιάζουν (κατά τη Γκραμσιανή ανάλυση) στοιχειώδεις ψυχολογικές προϋποθέσεις μίας υπέρβασης εθνοτικών και κουλτουραλικών στεγανών για τη συναδέλφωση των χειμαζόμενων τάξεων. Η Ιστορία δεν επιφυλάσσει στους Κερκυραίους μία κοσμοϊστορική επανάληψη των «αιματωμένων» στασιωτικών πρωτείων που Πελοποννησιακού Πολέμου.

 

Αριστοτέλης Κ. Κοσκινάς , http://www.corfutopia.gr 

 

* * *

Διαβάστε επίσης...