Μια…ιταλική περιγραφή των Αρχείων της Κέρκυρας

To 1970 ο ιστορικός Raoul Gueze δημοσίευσε στη Ρώμη μια εργασία με τίτλο «Σημειώσεις πάνω στα κρατικά Αρχεία της Ελλάδας». Στο εσωτερικό υπάρχει μια αναφορά στα αρχεία των νησιών του Ιονίου, από την οποία επιλέξαμε το τμήμα σχετικό με τα Αρχεία της Κέρκυρας. Το κείμενο παρατίθεται μεταφρασμένο στα ελληνικά χωρίς διορθώσεις, με κάθε επιφύλαξη ως προς την εγκυρότητα. Την εποχή της δημοσίευσης τα Αρχεία της Κέρκυρας βρίσκονταν στα ανάκτορα των Αγίων Γεωργίου και Μιχαήλ.

Το Αρχείο της Κέρκυρας είναι το παλαιότερο και πλουσιότερο από τα κρατικά αρχεία της Ελλάδας.[1]

Είναι πιθανόν να ξεκίνησε ή, ίσως, να επανεκκίνησε να λειτουργεί ως Αρχείο του Δήμου μετά τη μεγάλη πολιορκία του 1537 σε ένα κτίριο, το οποίο αργότερα κατεδαφίστηκε, το οποίο βρίσκονταν στην περιοχή μεταξύ του Παλαιού Φρουρίου και της πόλης (σ.σ. Σπιανάδα). Αργότερα τα έγγραφα μεταφέρθηκαν πιθανότατα στο εσωτερικό του οχυρωμένου περίβολου του Παλαιού Φρουρίου, ακολουθώντας τη συντριπτική πλειοψηφία των κυβερνητικών και διοικητικών κτιρίων. Το υλικό υπέστη πολύ σοβαρές ζημιές κατά την πολιορκία του 1716 και την επακόλουθη έκρηξη της κεντρικής πυριτιδαποθήκης που έλαβε χώρα το 1718, θλιβερά γεγονότα που κατέστρεψαν μέρος της πόλης. Το 1745 ο αρχειοφύλακας Mattia Quartano βρήκε το αρχειακό υλικό σε τρομερή ακαταστασία, ενημέρωσε τις αρχές της πόλης και άρχισε να τακτοποιεί τα έγγραφα.

Από το 1848, η αγγλική διοίκηση συγκέντρωσε πολλά έγγραφα που φυλάσσονταν σε άλλα αρχεία και άρχισε ένα έργο αναδιοργάνωσης. Αυτή η εργασία, η οποία αφορούσε ένα μεγάλο μέρος του αρχειακού υλικού της Ενετικής περιόδου και των αρχών του 19^ου αιώνα ολοκληρώθηκε από τον Alessandro B. Delviniotti (σ.σ Αλέξανδρος Δελβινιώτης) στα 1858.

Ο όγκος των εγγράφων χωρίστηκε σε δύο μεγάλες κατηγορίες: Διάφορες σειρές (Serie diverse) και Θέματα του νησιού της Κέρκυρας (Argomenti dell’isola di Corfù). Το έργο του Δελβινιώτη δεν ήταν μια πραγματική αρχειακή ταξινόμηση αλλά μάλλον μια απλή εύρεση και αρίθμηση του υλικού.

Το αρχείο τοποθετήθηκε στο δημαρχείο και, στη συνέχεια, κατατέθηκε εκεί και μέρος των εγγράφων που σχετίζονταν με την τοπική διοίκηση της Κέρκυρας μετά την Ένωση με το βασίλειο της Ελλάδας. Το 1931 το αρχείο μεταφέρθηκε στη δεξιά πτέρυγα του ισογείου του σημερινού ανακτόρου, γνωστό και ως Αγίων Γεωργίου και Μιχαήλ, το οποίο ορίστηκε το 1832 ως έδρα του βρετανού ύπατου αρμοστή. Κατά την έναρξη των εχθροπραξιών με την Ιταλία (28 Οκτώβριου 1940) το πολυτιμότερο υλικό φυλάχθηκε σε τριάντα κιβώτια, στο υπόγειο του ίδιου του ανακτόρου και το 1942, με εντολή των ιταλικών στρατιωτικών αρχών, επανατοποθετήθηκε στην αρχική του θέση. Το αρχείο υπέστη σοβαρές ζημιές κατά τη διάρκεια των συγκρούσεων μεταξύ Ιταλών και Γερμανών τον Σεπτέμβριο του 1943 και κατά τις πολιτικές περιπέτειες της μεταπολεμικής περιόδου.

Αυτή τη στιγμή προγραμματίζεται η ίδρυση μιας νέας έδρας στο κτίριο της πρώην Ιονίου Βουλής. Ωστόσο, η σημερινή έδρα των Αρχείων Κέρκυρας μπορεί να θεωρηθεί ως ικανοποιητική. Το αρχειοφυλάκιο είναι εξοπλισμένο με ξύλινα ράφια.

Το προσωπικό αποτελείται από έναν διευθυντή και δύο υπαλλήλους. Η γνώση της ιταλικής γλώσσας και των λατινικών είναι απαραίτητη προϋπόθεση για την κατοχή της θέσης του διευθυντή, αλλά και των εργαζομένων. Η διεύθυνση του αρχείου της Κέρκυρας μπορεί να υπερηφανεύεται για τις εξαιρετικές πολιτιστικές παραδόσεις και καλύφθηκε συχνά από μέλη των πιο επιφανών τοπικών οικογενειών, όπως οι οικογένειες Τρίβολη, Θεοτόκη και Καποδίστρια.

Η σημασία του αρχείου της Κέρκυρας δεν πέρασε απαρατήρητη στους Ιταλούς μελετητές και πολιτικούς, ήδη από το δεύτερο μισό του 19^ου αιώνα. Ο Βartolomeo Cecchetti[2], συνδέοντας μια πρώτη έρευνα του καθηγητή Romano του 1866 που πραγματοποιήθηκε με εντολή της αυστριακής κυβέρνησης,  έλαβε την άδεια από την ελληνική κυβέρνηση να επιθεωρήσει το αρχείο ο Ιταλός γενικός πρόξενος Viviani. Μετά από πρόταση του Cesare Augusto Levi, ο υπουργός Εξωτερικών Tittoni, ανέθεσε στον γενικό πρόξενο Enrico De Gubernatis[3] το 1905 με νέα επιθεώρηση[4] και το επόμενο έτος, ο ίδιος ο Levi[5] πραγματοποίησε μια εκτενή έρευνα των αρχείων. Τέλος, το 1923, κατά τη σύντομη ιταλική κατοχή της Κέρκυρας, πραγματοποιήθηκε μια περαιτέρω επιθεώρηση των Αρχείων  από τον Pietro Egidi[6]. Επίσης και άλλοι ξένοι, όπως ο Άγγλος Miller και οι Γάλλοι Grasset Saint-Sauver[7] και Olivier[8] μελέτησαν τα έγγραφα του αρχείου.

Τα έργα των Ελλήνων μελετητών Λούντζη[9], Ανδρεάδη[10] και Μουστοξίδη[11] δεν θα μπορούσαν να είχαν πραγματοποιηθεί χωρίς μια βαθιά γνώση των συλλογών των κερκυραϊκών αρχείων.

Το 1948 επισκέφθηκε το αρχείο της Κέρκυρας ο Tωμαδάκης, ο οποίος περιέγραψε το υλικό στον τόμο του[12] για τα αρχεία της Ελλάδας.

Γύρω στο 1950 τα αρχεία έγιναν αντικείμενο μιας επανεξέτασης που επέτρεψε την απόκτηση νέων στοιχείων, με ορισμένα πλεονεκτήματα σε σύγκριση με το έργο που είχε πραγματοποιήσει ο Δελβινιώτης περίπου έναν αιώνα νωρίτερα. Ο παραδοσιακός διαχωρισμός στις δύο θεμελιώδεις κατηγορίες που αναφέρθηκαν δεν άλλαξε. Περιορίστηκαν μόνο να τις υποδείξουν με συντετμημένους όρους: «Πρώτη Σειρά» και «Δεύτερη Σειρά». O έλεγχος των εγγράφων επέτρεψε τον προσδιορισμό, στο πλαίσιο της Πρώτης σειράς, των λεγόμενων «Διαφόρων Πράξεων», υλικό που δεν είχε εξεταστεί από τον Δελβινιώτη και, κατά συνέπεια, δεν αναφέρθηκε από τους Levi, Egidi και Tωμαδάκη. Τα έγγραφα που αποτελούσαν την Πρώτη Σειρά έλαβαν επίσης μια νέα αρίθμηση συμβολοσειράς.

Το αρχείο της Κέρκυρας περιλαμβάνει, για την Ενετική περίοδο, τα έγγραφα που παρήγαγε η βενετική διοίκηση του νησιού της Κέρκυρας και ολόκληρης της Επτανήσου, όσο και αυτά των τοπικών οργάνων που οι βενετοί είχαν επιτρέψει τη λειτουργία. Τα έγγραφα που αναφέρονται στη μεταγενέστερη γαλλική περίοδο, στη ρωσο-τουρκική, στην αγγλική και την ελληνική, έχουν σχεδόν πάντα τοπικό περιεχόμενο. Το ίδιο το Αρχείο περιλαμβάνει επίσης ένα σημαντικό αρχείο συμβολαιογραφικών πράξεων, διάφορα έγγραφα που προέρχονται από εκκλησιαστικά σώματα διάφορων εποχών και ιδιωτικά έγγραφα οικογενειών.

Θα προσπαθήσουμε να δώσουμε μια συστηματική περιγραφική λίστα των κυρίων συλλογών, ακολουθώντας τη χρονολογική σειρά των διαδοχικών κυριαρχιών του νησιού.

πηγή: Γενικά Αρχεία Κέρκυρας (http://www.gak.gr/)

Βενετική περίοδος (1384-1797)

Πρώτη Σειρά

Αντίγραφα διαθηκών: έτη 1743-1804. Αντίγραφα διαθηκών που κατατέθηκαν από τους συμβολαιογράφους της πόλης της Κέρκυρας στις διοικητικές αρχές. Τα αντίγραφα περιέχονται στους φακέλους 1-68.

Διάφορες Αρχές (magistrature diverse): έτη 1364-1835. Εκτεταμένος όγκος σύμμεικτων εγγράφων από διάφορους αστικούς και εκκλησιαστικούς φορείς, καθώς και από ιδιώτες: εντολές και πράξεις Προβλεπτών, διατάγματα, αποφάσεις βαΐλων, ποινές ετήσιων δικαστών και ειρηνοδικών, επιστολές Γενικών προβλεπτών Θαλάσσης, ποινικά και πολιτικά δικογραφικά έγγραφα, καταθέσεις, διαβατήρια, κατασχέσεις, εξουσιοδοτήσεις, έγγραφα διαφορετικής φύσης που ζητήθηκαν ή προέρχονται από τις τοπικές και κεντρικές αρχές, απογραφές αγαθών που σχετίζονται με εκκλησιαστικές κοινότητες, πιστοποιητικά γεεννήσεων, βαπτίσεων και γάμων, αντίγραφα συμβολαιογραφικών πράξεων που δεν περιέχονται στους πρώτους 68 φακέλους που ήδη αναφέρθηκαν, απονομές φεούδων και δίκες φεουδαρχικής φύσης, αναφορές και παρακλήσεις ιδιωτών που απευθύνονται σε διάφορες αρχές. Οι γλώσσες είναι τα ιταλικά για τα δημόσια έγγραφα και τα ελληνικά για ένα πολύ μεγάλο μέρος των ιδιωτικών εγγράφων. Το υλικό περιέχεται στους φακέλους 69-500 .

Διάφορα γραπτά: XVI-XVII αιώνας. Πρόκειται για αιτήσεις, αιτήματα και εκκλήσεις ιδιωτών προς τις δημόσιες αρχές, καθώς και αντίγραφα δικαστικών και συμβολαιογραφικών πράξεων. Αυτά τα έγγραφα δεν ταυτοποιήθηκαν από τον Δελβινιώτη και προς το παρόν περιέχονται στους φακέλους 501-1261.

Δεύτερη Σειρά

Διάφορα θέματα της νήσου Κέρκυρας. Τα έγγραφα ομαδοποιημένα με αυτόν τον τίτλο σε 107 τόμους αντιπροσωπεύουν μια ενδιαφέρουσα πηγή και, υπό πολλές απόψεις, σπουδαιότερη από τα προαναφερθέντα έγγραφα. Πρόκειται για διάφορα έγγραφα που περιέχουν την αλληλογραφία διαφόρων γραφείων, από τοπικές και μητροπολιτικές αρχές και, μερικές φορές, από ιδιώτες. Η γλώσσα είναι μικτή: Ελληνικά και Ιταλικά.

Οι 107 τόμοι ξεκινούν από το 1361 και τελειώνουν το 1797. Χωρίζονται σε αριθμημένα αρχεία που φέρουν στο εξωτερικό τους, στα ιταλικά, την περίληψη του περιεχομένου. Πολλοί τόμοι καταχωρούνται στα ιταλικά. άλλοι στα ελληνικά. Ο Levi έφτιαξε ένα αναλυτικό ευρετήριο για τους τόμους 2-94 και 104-106. Οι υπόλοιποι τόμοι εξετάστηκαν και περιεγράφηκαν από τον Egidi. Τα πιο σημαντικά έγγραφα αφορούν τις πρεσβείες που εστάλησαν στη Βενετία για να περιγράψουν τις ανάγκες της πόλης και του νησιού. Από αυτά διαφαίνεται η σημασία της Κέρκυρας, κύριας ναυτικής βάσης της Δημοκρατίας, ο ακρογωνιαίος λίθος όλων των κτήσεων στην Αδριατική και μέγιστο φυλάκιο της Δύσης στα θαλάσσια σύνορα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, στο πλαίσιο της βενετικής ναυτικής πολιτικής, ιδιαίτερα μετά την απώλεια της Κύπρου και της Κρήτης.

Πρώτη Γαλλική περίοδος, Τουρκο-ρωσική περίοδος, Δεύτερη Γαλλική περίοδος, Αγγλική περίοδος(1797-1863).

Τα έγγραφα αυτής της περιόδου, τα οποία χαρακτηρίζονται από τη διαδοχή διαφορετικών κυριαρχιών στο νησί, είναι λιγότερο σημαντικά από αυτά της προηγούμενης.

Επισημαίνουμε: Φάκελος 25, με διάφορα θέματα για την πρώτη γαλλική περίοδο (1797-1799). Φάκελος 12, με διάφορα θέματα της Τουρκο-ρωσικής περιόδου (1799-1807), φάκελος 137 μικτής φύσης που χρονολογείται στη δεύτερη γαλλική περίοδο (1807-1814). Για τη βρετανική περίοδο (1815-1863) σημειώνουμε: φάκελος 40 για διάφορα θέματα (1829-1860), φάκελος 682 με έγγραφα σχετικά με τη βρετανική διοίκηση και τους αρμοστές (1819-1840), φάκελος 188 με έγγραφα σχετικά με  αποφάσεις ειρηνοδικών (1843-1861).

Ένωση με το Βασίλειο της Ελλάδας

Οικογενειακές καταστάσεις (1863-1931).

Άλλα έγγραφα κυρίως μικτής φύσης: Φάκελος 313 (1753-1807) με τίτλο «θρησκευτικά θέματα» ίσως λόγω προέλευσης από μοναστήρια που έκλεισαν σε διάφορες εποχές και ενδιαφέροντος περιεχομένου, κυρίως για την οικονομική ιστορία. Φάκελος 590 (19ος αιώνας) γνωστός με τον τίτλο «έγγραφα εκκλησιών», ο οποίος  πρέπει να θεωρηθεί ως ολοκλήρωση των προηγούμενων φακέλων. Φάκελος 139 (1880-1883) με έγγραφα ποικίλης φύσης που αναφέρονται στους μητροπολίτες της Κέρκυρας, αλλά και της Εκκλησίας των Παξών και της Λευκάδας. Περιέχει επίσης τις οικογενειακές καταστάσεις που κρατούσαν οι ενοριακοί ιερείς (1650-1884) με αλφαβητική και τοπογραφική σειρά. Φάκελος 513 με τίτλο «εκτίμηση ελαιουργικών προϊόντων» (1723-1864). Έγγραφα  διάφορα που αναφέρονται στην Πάργα (17ος-18ος αιώνας). Μέχρι το 1913 υπήρχε αυτόνομο αρχείο της «τοπικής διοίκησης» το οποίο ενσωματώθηκε, βάσει του άρθρου 11 του νόμου 5190 του 1931, στα αρχεία της Κέρκυρας. Περιείχε, μεταξύ των άλλων, έγγραφα που αφορούσαν την τοπική φεουδαρχία. Υπέστη ζημιές από τον πόλεμο και βρίσκεται σε παρακείμενο κτίριο, αλλά προς το παρόν δεν είναι δυνατή η πρόσβαση σε αυτό καθώς βρίσκεται υπό καθεστώς αναδιοργάνωσης.

Συμβολαιογραφικό αρχείο

Το αρχείο της Κέρκυρας κατέχει τα αρχεία 764 συμβολαιογράφων διαιρεμένους σε «συμβολαιογράφους πόλης» και «συμβολαιογράφους εξοχής» ανάλογα με τον τόπο κατοικία τους (εντός ή σε άμεση γειτνίαση με την πόλη Κέρκυρα ή στο υπόλοιπο νησί). Οι συμβολαιογράφοι της πόλης είναι 238 και από μερικούς οι πράξεις τους καταρτίζονται στα ιταλικά. Οι συμβολαιογράφοι της εξοχής, από την άλλη πλευρά, έγραφαν πάντα στα ελληνικά. Το πρώτο μητρώο ανάγεται στο έτος 1472. Τα τελευταία είναι του 1869. Τα συμβολαιογραφικά έγγραφα της Κέρκυρας αποτελούν πολύτιμη πηγή για τη μελέτη της Κερκυραϊκής ιστορίας. Οι συμβολαιογράφοι εφαρμόζουν το ενετικό Δίκαιο και στις πράξεις που καταρτίζουν δεν υπάρχει ίχνος τοπικής νομοθεσίας ή τοπικών εθιμικών κανόνων. Η γλώσσα που επικρατεί είναι η ελληνική αλλά η νομική ορολογία είναι ιταλική, μεταφρασμένη ή, μερικές φορές, κυριολεκτικά μεταγραμμένη στα ελληνικά. Οι συμβολαιογράφοι της «πόλης» ήταν δίγλωσσοι και, όπως αποδεικνύεται από την ανάγνωση των πράξεων που συντάχθηκαν στα ιταλικά, αποδεικνύεται ότι κατείχαν πλήρως όχι μόνο τη γλώσσα αλλά και τους νόμους του κυρίαρχου κράτους.

Από την εξέταση των μητρώων είναι εμφανής η ύπαρξη πραγματικών «δυναστειών» συμβολαιογράφων. Σημειώνεται επίσης η χρήση ελληνοποιημένων ονομάτων σαφούς ιταλικής προέλευσης. Οι συμβολαιογράφοι της «πόλης» συνέχισαν να συντάσσουν στα ιταλικά ακόμη και μετά τη λήξη της ενετικής κυριαρχίας: αυτή η χρήση υποβλήθηκε σε προοδευτική μείωση με την Ένωση του νησιού με την Ελλάδα και έχει εξαφανιστεί εντελώς εδώ και πολλά χρόνια.

Το συμβολαιογραφικό αρχείο της Κέρκυρας διατηρεί επίσης κάποιες πράξεις των συμβολαιογράφων της Πάργας (17ος-18ος αιώνας), όλες συντεταγμένες στα ελληνικά.

Αρχείο Ιονίου Γερουσίας 

Αυτό το αρχείο ιδρύθηκε το 1886 και, με βάση το νόμο αρ. 380 της 13ης Νοεμβρίου 1914, τέθηκε υπό την «επίβλεψη» του Γενικού Κρατικού Αρχείου Αθηνών. Το αρχείο βρίσκεται επί του παρόντος σε έναν διάδρομο και σε δύο δωμάτια του παλατιού, στον όροφο όπου βρίσκεται η Βιβλιοθήκη, στην ίδια πτέρυγα του κτηρίου που στεγάζει το Αρχείο της Κέρκυρας.

Τα έγγραφα, περίπου 500.000 σε αριθμό, είναι τακτοποιημένα σε ξύλινα ντουλάπια και ράφια. Το αρχείο έχει επίσης μια μεγάλη αίθουσα μελέτης. Αναφέρουμε τα σημαντικότερα αρχεία: διοικητικές πράξεις της Επτανήσου Πολιτείας που ιδρύθηκε υπό την προστασία της Τουρκίας και Ρωσία (1798-1 807), διοικητικές πράξεις της δεύτερης γαλλικής περιόδου (1807-1815), διοικητικές πράξεις των ετών της αγγλικής διοίκησης (1815-1863), ό,τι απέμεινε μετά τις πολεμικές καταστροφές των αρχείων της οικογένειάς του που δώρισε ο κόμης Ιωάννης Καποδίστριας και που φυλάσσεται προσωρινά σε ξύλινα ντουλάπια στην αίθουσα ανάγνωσης της διπλανής βιβλιοθήκης.

Μια γενική έρευνα του αρχείου έγινε στα τέλη του 19^ου αιώνα από τον Μάρκο Θεοτόκη. Οι απογραφές που υπάρχουν σήμερα αναφέρονται στις πράξεις της Γερουσίας, στα έγγραφα της γαλλικής και τουρκο-ρωσικής περιόδου (1799-1807) και στο αρχείο Καποδίστρια. Ήδη από το 1948 προτάθηκε η συγχώνευση του Αρχείου της Κέρκυρας με το αρχείο της Ιονίου Γερουσίας σε ένα ενιαίο ιστορικό Αρχείο της Κέρκυρας, αλλά το έργο αυτό δεν έχει ακόμη υλοποιηθεί.

Ζημιές των αρχείων εξαιτίας του πολέμου

Αρκετό αρχειακό υλικό της Κέρκυρας χάθηκε εξαιτίας του πολέμου. Οι πιο εμφανείς καταστροφές συνέβησαν μετά την 8^η Σεπτεμβρίου 1943, όταν η πόλη βομβαρδίστηκε από τη γερμανική αεροπορία και καταστράφηκε ένα μεγάλο μέρος των παλαιών συνοικιών με σοβαρές απώλειες για την ιστορική κληρονομιά της πόλης. Στη φωτιά του μεγάρου του καθολικού επισκόπου, εκτός από τα έγγραφα της επισκοπής, χάθηκαν και τα αρχεία της οικογένειας Θεοτόκη και μέρος του αρχείου της Ιονίου Γερουσίας. Δεν υπήρξε καμία ζημιά στην Κέρκυρα κατά τον σεισμό του 1953.

Πηγή: Raoul Gueze, «Note sugli Archivi di Stato della Grecia» στο Quaderni della Rassegna degli archivi di Stato, τεύχος 41. Roma, 1970.

* * *

Παραπομπές

[1] Η καταγραφική απογραφή του αρχείου της Κέρκυρας άλλαξε γύρω στο 1950 και κατά συνέπεια, οι αρχειακές θέσεις που αναφέρονται στα έργα που γράφτηκαν πριν από αυτό το έτος δεν αντιστοιχούν στο τρέχον σύστημα.

[2] Ιταλός ιστορικός και αρχειονόμος. Εργάστηκε στο Αρχείο της Βενετίας.

[3] Ιταλός διπλωμάτης καριέρας. Δημοσίευσε πολλές πραγματείες για τα μέρη που επισκέφτηκε.

[4] E. DE GUBERNATΙS, Memorie italiane nelle isole ionie, Milano 1908.

[5] C. A. LEVI, Venezia, Corfù e il Levante, Venezia 1907.

[6] Σημαντικός Ιταλός ιστορικός, ειδικευμένος στον Μεσαίωνα. P. EGIDI, L’Archivio di Corfù nel periodo veneto, στο Rivista delle Biblioteche e degli Archivi, 1923, vol. XXXIII, σ. 1-11.

[7] Πρόξενος της Γαλλίας από το 1781 ως το 1798. A. GRASSET SAINT-SAUVER, Voyage historique littéraire et pittoresque dans les iles et possessions ci-devant vénetiennes du Levant, 5 voll. Paris 1800.

[8] C. OLIVIER, Voyage dans l’Empire Othoman, 6 voll., Paris 1801 -1807. Η περιγραφή της Κέρκυρας βρίσκεται στο vol. VI (1798).

[9] Ερμάννος Αναστ.Λούντζης από τη Ζάκυνθο. E. LUNZI, Della condizione politica delle isole ionie sotto il dominio veneto, Venezia 1858.

[10] Α.ΑΝΔΡΕΑΔΗΣ, Περί της οικονομικής καταστάσεως της Επτανήσου επί βενετοκρατίας, Αθήνα 1914.

[11] A. MUSTOXIDI, Illustrazioni corciresi, voll. 2, Milano 1811-1814 και Promemoria

sulla condizione attuale delle isole Jonie, London 1840.

[12] «Περί αρχείων εν Ελλάδι», στο Δελτίον της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας της Ελλάδος, XI (1956). Οι σελίδες που αναφέρονται στην Κέρκυρα ανάγονται στ 1948.

* * *