Ρήγας Βελεστινλής

 

«Βουλγάροι κι Αρβανίτες, Αρμένοι και Ρωμιοί,
αράπηδες και άσπροι, με μιά κοινή ορμή,
για την Ελευθερίαν να ζώσωμεν σπαθί
πως είμασθ’ αντριωμένοι, παντού να ξακουσθή»
(Θούριος, στίχοι 45-48).

Ο Ρήγας και ο Κοραής ανασηκώνουν τη δούλη Ελλάδα. Πίνακας του Θεόφιλου Χατζημιχαήλ (1911)

Οι ζυμώσεις που προκάλεσε η Γαλλική Επανάσταση στα ελληνικά πράγματα και στην ελληνική κοινωνική σκέψη στην δύση του 18^ου αιώνα, βρήκαν τη δραματικότερη έκφρασή τους στην πολυεπίπεδη δραστηριότητα του Ρήγα Βελεστινλή. Στην εποχή του σημειώνεται η κορύφωση ενός περίπου αιώνα ιδεολογικών αλλαγών, που έχει επικρατήσει να ονομάζεται συμβατικά στην ελληνική ιστορία ως «Νεοελληνικός Διαφωτισμός»

Ο επαναστάτης Ρήγας Βελεστινλής (ή Ρήγας Φεραίος Κωνσταντίνος) γεννιέται το 1757 στο Βελεστίνο και δολοφονείται από τους Οθωμανούς το 1798 στο Βελιγράδι.

Στα 1774 τελειώνει το σχολείο της Ζαγοράς και εγκαθίσταται στην Κωνσταντινούπολη, ενώ κατά την περίοδο 1782-1797 διαμένει στη Βλαχία.

Πρώτα έργα

Στα 1790 τυπώνει στη Βιέννη τα πρώτα του έργα όπου διακρίνεται η θετική στάση του απέναντι στο κίνημα του Διαφωτισμού. Στο βιβλίο του «Φυσικής απάνθισμα» μεταφέρει την επιστημονική γνώση της Γαλλική Εγκυκλοπαιδείας, διαφωτίζει το λαό σε θέματα της φυσικής ιστορίας και καταπολεμά την αμάθεια και τις δεισιδαιμονίες. Σ’ αυτό το βιβλίο καταγράφει και τη γνωστή φράση «Όποιος ελεύθερα συλλογάται, συλλογάται καλά».

Στα επόμενα χρόνια μένει στη Βιέννη όπου έχει στενές επαφές με τους φιλολογικούς κύκλους και τα στελέχη της δεύτερης γενιάς του ελληνικού Διαφωτισμού, ενώ ταυτόχρονα μεταφράζει και συγγράφει.

Το 1796, όταν αρχίζει να εφαρμόζει το μεγαλόπνοο επαναστατικό του σχέδιο για την ελευθερία της Ελλάδος και των άλλων Βαλκανικών λαών, επανέρχεται στη Βιέννη και το Νοέμβρη του 1797 τυπώνει παράνομα σειρά φυλλαδίων και χαρτών της Βαλκανικής. Ανάμεσά τους το φυλλάδιο Νέα πολιτική διοίκησις των κατοίκων της Ρούμελης, της Μικράς Ασίας, των Μεσογείων Νήσων και της Βλαχομπογδανίας και το Θούριο, όπου αναπτύσσει τις ιδέες της ισοτιμίας των χριστιανών με τους μουσουλμάνους. Τα εκδοτικά του σχέδια αυτήν τη διετία είναι το τελικό στάδιο ενός προγράμματος διαφωτισμού, με στόχο την ηθική και ψυχολογική προετοιμασία για την υπέρτατη προσπάθεια της απελευθέρωσης των Ελλήνων και των άλλων βαλκανικών λαών.

Τυπώνει επίσης παράνομα το στρατιωτικό εγχειρίδιο περί πολεμικής τέχνης «Στρατιωτικόν Εγκόλπιον», για να χρησιμοποιηθεί στην εκπαίδευση των υποδούλων, του οποίου όμως κατάσχονται όλα τα αντίτυπα από την Αυστριακή Αστυνομία.

Η διαμόρφωση της επαναστατικής σκέψης

Τη διαμόρφωση της επαναστατικής σκέψης του Ρήγα και τη σύλληψη του επαναστατικού του σχεδίου είναι σίγουρο ότι επηρεάζουν σημαντικά γεγονότα της εποχής του:

• Τα Ορλωφικά (1770), τα οποία είχαν αιματηρή κατάληξη για τους Έλληνες.
• Η Αστικοδημοκρατική Επανάσταση του 1789 στη Γαλλία με την κατάργηση της απολυταρχίας.
• Η συμφωνία του Ιασίου (1792) μεταξύ της Αυστρίας, της Ρωσίας και της Οθωμανικής Πύλης η οποία διαψεύδει τις ελπίδες για απελευθέρωση των βαλκανικών λαών από τα χριστιανικά κράτη.

Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο στα έργα του δεν επικαλείται τη βοήθεια των μεγάλων δυνάμεων. Γνώριζε καλά πως για τα συμφέροντά τους και μόνο θα ενδιαφέρονταν.

Για να υψώσει το ηθικό των σκλαβωμένων και να δημιουργήσει επαναστατική διάθεση, χρησιμοποιεί σαν μέσα επικοινωνίας, την εικόνα και τον ήχο. Έτσι εκδίδει την προσωπογραφία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, το τόμο «Νέος Ανάχαρσις», τη Χάρτα του χώρου των Βαλκανικών λαών, καθώς και τον επαναστατικό παιάνα «Θούριος» η διάδοση και εξάπλωσή του οποίου αποτελεί μοναδικό, ίσως, φαινόμενο στην ιστορία των λαών (μία από τις εκδόσεις του έγινε στην Κέρκυρα, στο τυπογραφείο που εγκατέστησαν οι Δημοκρατικοί Γάλλοι).

Σημαντικό είναι το αίσθημα αδελφοσύνης που διαπιστώνει ο Ρήγας μεταξύ των Βαλκανικών λαών, ένα αίσθημα που υπήρξε πηγή έμπνευσης για τις προσπάθειές του. Σημειώνοντας στο χάρτη ένα από τα σπουδαιότερα ιερά της βαλκανικής Ορθοδοξίας, το μοναστήρι της Ρίλας, σχολίαζε ότι ήταν το δεύτερο σε σπουδαιότητα μοναστικό καθίδρυμα «των αδελφών μας Σέρβων».

Η τελευταία ενέργεια

Το καλοκαίρι του 1797, ενώ οι Δημοκρατικοί Γάλλοι επικρατούν στην Ιταλία, τα Επτάνησα και όλες τις πρώην ενετικές ηπειρωτικές κτήσεις, ο Ρήγας προσπαθεί να ζητήσει την βοήθεια του Ναπολέοντα για την απελευθέρωση της Ελλάδας (ενέργεια η οποία δεν φαίνεται να πραγματοποιήθηκε). Τον Οκτώβρη, ενώ έχει ήδη υπογραφτεί η συνθήκη του Κάμποφόρμιο, όλα είναι έτοιμα για να αρχίσει η Επανάσταση. Το Δεκέμβρη, έχοντας αποφύγει ως τότε την αυστριακή αστυνομία, φεύγει από την Βιέννη με σκοπό να έλθει στην Ελλάδα. Στέλνει στην Τεργέστη στο εμπορικό κατάστημα φίλου του τα κιβώτια με το επαναστατικό υλικό για να προωθηθεί από εκεί στην Ελλάδα. Αλλά, μετά από προδοσία ενός έλληνας εμπόρου, συλλαμβάνεται από την Αυστριακή Αστυνομία και ανακρίνεται, φυλακίζεται, βασανίζεται επί έξι μήνες. Τελικά παραδίνεται στους Τούρκους, οι οποίοι τον θανατώνουν μαζί με άλλους επτά συντρόφους του στον Πύργο Νέμπόϊσα του Βελιγραδίου, τον Ιούνη του 1798.

Το κράτος και το Σύνταγμα του Ρήγα

Ο Ρήγας οραματίζονταν τη δημιουργία Νέας Πολιτικής Διοίκησης, μια νέα τάξη πραγμάτων στο Βαλκανικό χώρο, στα πρότυπα της επαναστατικής Γαλλικής Δημοκρατίας.

Για να μπορούν οι επαναστατημένοι λαοί των Βαλκανίων να κυβερνηθούν δημοκρατικά, συντάσσει ένα σχέδιο Συντάγματος μεταφρασμένο από το Γαλλικό κυρίως σύνταγμα του 1793, στο οποίο προσθέτει πολλά δικά του στοιχεία και το οποίο τυπώνει παράνομα, το 1797, στη Βιέννη. Από το παράνομο αυτό έντυπο, έχουμε δύο μεταφράσεις μία στα γερμανικά συνημμένη στα έγγραφα της ανάκρισης και μία πλήρη στα ρωσικά που μεταφράσθηκε το Φεβρουάριο του 1798 από τις υπηρεσίες του υπουργείου Εξωτερικών της Ρωσίας και δημοσιεύθηκε το 1964 από τον ιστορικό G. L. Ars.

Θεωρία και πράξη

Σημαντική είναι η επισήμανση την οποία κάνει ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης στο ζήτημα εφαρμογής της θεωρίας στην επαναστατική πράξη από τον Ρήγα:

«Η πεποίθηση ότι υπήρχε αιτιώδης συνάφεια μεταξύ Διαφωτισμού και επανάστασης -…. προσέφερε τη θωρητική θεμελίωση τη πρακτικής δραστηριότητας του Ρήγα και των συντρόφων του. Με την απόφασή τους να μεταφέρουν τις δραστηριότητές τους από τις πρωτεύουσες του Διαφωτισμού στο μελλοντικό πεδίο τής επανάστασής τους, εξασφάλισαν την ενότητα θεωρίας και πράξης, επίτευγμα που δεν πραγματοποιούν πάντοτε οι επαναστάτες διανοούμενοι. H οργανωτική τους βάση ήταν βέβαια υποτυπώδης, αν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι υφίστατο καν πέρα από τους δεσμούς του κοινού ιδεολογικού οράματος που τους συνέδεε…»

Μοναδική προσωπικότητα

Ο Ρήγας Βελεστινλής είναι από τις μοναδικές προσωπικότητες του Νεώτερου Ελληνισμού και του Βαλκανικού χώρου: Διαφωτιστής, πολιτικός και στρατιωτικός νους, επαναστάτης, οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας των Βαλκανικών λαών, μετά την αποτίναξη της οθωμανικής τυραννίας. Για πρώτη φορά μετά από τόσα χρόνια σκλαβιάς ετοιμάζεται από τον Ρήγα ένα συγκεκριμένο επαναστατικό σχέδιο που είχε όλα τα χαρακτηριστικά της επανάστασης: προετοιμασία, ενίσχυση του φρονήματος των σκλαβωμένων, εφαρμογή και πρόνοια για το πολίτευμα μετά την επικράτηση της. Αν και με την προδοσία ανακόπηκε το επαναστατικό του σχέδιο, όμως ο Ρήγας έμαθε στους σκλαβωμένους τον «τρόπον της απελευθερώσεως των» και επί πλέον τους έδειξε πως πρέπει να δημιουργήσουν μια δημοκρατική αντιπροσωπευτική δημοκρατία με σεβασμό στον άνθρωπο, μέλος του κράτους του, στη γλώσσα του και στη θρησκεία του.

Γεγονός πάντως είναι ότι σήμερα, δύο αιώνες μετά το θάνατο του Ρήγα, παραμένει μάλλον ασαφές τι στην πραγματικότητα κατόρθωσε να οργανώσει.Tα πρακτικά σχέδια με τα οποία επρόκειτο να θέσει το επαναστατικό του πρόγραμμα σε εφαρμογή, εξαφανίστηκαν μέσα στην τραγωδία πού κάλυψε την τελευταία φάση τής δραστηριότητάς του.

Γιώργος Ζούμπος

 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ-ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

• Καραμπερόπουλος Δημήτριος, «Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798): Επαναστάτης και οραματιστής μιας δημοκρατικής πολιτείας του Βαλκανικού χώρου», (Προλογικά κείμενα στην έκδοση των Επαναστατικών στη Βουλγαρική γλώσσα), Σόφια 1998
• Κιτρομηλίδης Πασχάλης, Ρήγας Βελεστινλής. Θεωρία και πράξη, Βουλή των Ελλήνων, Αθήνα, 1998.
• Παπανικολάου Λύσανδρος, «Τα προεπαναστατικά κινήματα (1765-1821)», Η επανάσταση του εικοσιένα. Επιστημονικό συμπόσιο, Κέντρο Μαρξιστικών Ερευνών, Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 1988
• Άρς Γκριγκόρι, «Ρήγας Βελεστινλής», Μεγάλη Σοβιετική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 29, Ακάδημος, Αθήνα, 1982

όπως δημοσιεύτηκε στην κερκυραϊκή εφημερίδα ΕΝΗΜΕΡΩΣΗ στις 19/03/2006

 *  *  *