Το αίτημα της περιτείχισης του μπόργκου της Κέρκυρας αναθερμαίνεται με την έναρξη του 4ου βενετοτουρκικού πολέμου και ιδίως μετά την τουρκική επιδρομή του 1571[1]. Είχε ήδη χαρακτηριστεί αναγκαίο για τη διασφάλιση του πληθυσμού, τόσο στις εισηγήσεις των αξιωματικών της τοπικής βενετικής διοίκησης όσο κι από τους κατοίκους της ανοχύρωτης πόλης μέσω των αλλεπάλληλων εκκλήσεων τους[2] προς τη Γαληνοτάτη, στις οποίες εξέθεταν τα δεινά που είχαν επανειλημμένα υποστεί καθώς και την έντονη ανησυχία τους για το μέλλον.
Οι μνήμες από τις συμφορές των τελευταίων ετών και η ανασφάλεια του εκτεθειμένου χώρου δικαιολογούν απόλυτα τη δυσαρέσκεια του πληθυσμού. Οι χώροι του φρουρίου, ακόμα και μετά της περιτείχιση του Καβοσίδερο δεν επαρκούν για το σύνολο των κατοίκων της πόλης και των περιχώρων. Ο φόβος είναι έκδηλος. Οι υπεκφυγές και οι κούφιες υποσχέσεις της Βενετικής Γερουσίας, που δε φρόντισε όσο θα έπρεπε για τη διασφάλιση των υπηκόων της, δεν μπορούν πλέον να συνεχιστούν.
Πέρα απ’ την πολιτική και οικονομική διάσταση του θέματος που πλήττει έμμεσα τη Βενετία, το ζήτημα της ασφάλειας της ίδιας της νήσου στο οποίο είχε επικεντρωθεί το ενδιαφέρον της σκιάζεται από τις έντονες ανησυχίες που δημιουργούν οι επεκτατικές διαθέσεις των Οθωμανών. Οι υφιστάμενες οχυρώσεις της ακρόπολης με τα προβλήματα που παρουσιάζουν με δυσκολία θα άντεχαν μια τακτική πολιορκία. Το διακύβευμα είναι πλέον μεγάλο και αρχίζει να υπερνικά τις δυσκολίες ενός τέτοιου εγχειρήματος. Η θεση της στην είσοδο της αδριατικής, λογω της γεωστρατηγικής της σημασίας, την έχει αναδειξει στη σημαντικότερη στρατιωτική βάση του Stato da Mar. Τυχόν απώλεια της Κέρκυρας θα αποτελούσε ισχυρότερο πλήγμα από αυτό της Κύπρου κάτι που έπρεπε παντί τρόπω να αποφευχθεί..
Παίρνεται λοιπόν η οριστική απόφαση με τη συμφωνία οικονομικής συμβολής από την κοινότητα που στον ενθουσιασμό του φημολογιών αυξάνει τη συμμετοχή της στα 150.000 ημερομίσθια. Ομάδες μηχανικών που είτε υπηρετούσαν στην Κέρκυρα είτε στέλνονται για αυτό το σκοπό, επανεξετάζουν παλαιότερες προτάσεις, μελετούν το φυσικό ανάγλυφο του εδάφους και καταθέτουν τα σχέδια τους. Σε αυτά κρίνεται αναγκαίο να συμπεριληφθούν στο νέο περίβολο οι γύρω λόφοι Αβράμη και Σωτήρα. Ο λόφος του Αγ. Μάρκου βρίσκεται εντός της χάραξης αυτής συνεπώς δεν τίθεται θέμα κατασκευής ενός ακόμα φρουρίου.
εικ. 1. Τοιχογραφία με το οικόσημο της οικογένειας Vitelli στην βάση της μεγάλης σκάλας της εισόδου του Μεγάρου Vitelli, Città di Castello.
Η ιδέα ανήκει στον στρατιωτικό μηχανικό Ferrante Vitelli μετά τον διορισμό του ως επικεφαλής των εργασιών περιτείχισης του μπόργκου της Κέρκυρας και τον ερχομό του στο νησί τον Νοέμβρη του 1576. Ο Vitelli όντας ήδη προετοιμασμένος περί του βασικού σχεδίου και γνώστης των αρχών άμυνας που ορίζει το κράτος[3], εξετάζει προσεκτικά το φυσικό τοπίο και παίρνει αυτή την απόφαση επιχειρώντας να επιλύσει τέσσερα βασικά αμυντικά ζητήματα.
Το πρώτο ήταν η ενίσχυση του λόφου αυτού έναντι του λόφου Αγ. Γεωργίου (Αβράμη) αφού η γειτνίαση τους δημιουργούσε σοβαρό αμυντικό πρόβλημα σε ολόκληρο το ΒΔ μέτωπο της οχύρωσης. Η απόφαση για τη μη συμπερίληψη του δεύτερου στην περιτείχιση έπρεπε να αντιτάξει ισχυρό αντέρεισμα για την ενίσχυση της θέσης αυτής.
Το δεύτερο ήταν η απόσταση των αμυνομένων που θα επάνδρωναν το νέο περίβολο και τους προμαχώνες του απο το παλιό Φρούριο, που σε περίπτωση που υποχωρούσε κάποιο μέρος του περιβόλου και ο εχθρός εισερχόταν στην πόλη οι αμυνόμενοι κινδύνευαν να κυκλωθούν από τους αντιπάλους χωρίς κάποιο σημείο υποχώρησης και άμυνας.
Το τρίτο ζήτημα ήταν η προστασία του λιμανιού, χώρου ζωτικής σημασίας τόσο για την πόλη όσο και για άμυνα της νέας οχύρωσης. Η μορφολογία τους εδάφους με το λιμάνι στους πρόποδες του λόφου σε κατεύθυνση εκ διαμέτρου αντίθετη με αυτή του κύριου μετώπου (δυτικού) και με το ενδεχόμενο η άμυνα να μάχεται ταυτόχρονα σε αντίθετα μέτωπα απαιτούσε δραστική λύση. Η οικοδόμηση του φρουρίου σε διαφορετικά επίπεδα, με αντίστροφη αμυντική διάταξη πυρός, όπου το δυτικό καλύπτει με το ύψος του το ανατολικό έδωσε τη λύση στο πρόβλημα. Το χαμηλό ύψος του δεύτερου ήταν απαραίτητο ώστε να παρέχει πεδίο πυρός ικανό να προσβάλει κάθε απόπειρα προσέγγισης του εχθρού δια θαλάσσης[4] εξασφαλίζοντας ταυτόχρονα τη δυνατότητα τροφοδοσίας του δια της θαλάσσιας οδού.
Τέταρτο ζήτημα που επίσης προκύπτει εύλογα ήταν η ανάγκη χώρου εποπτείας, διαμονής και συγκέντρωσης της στρατιωτικής διοίκησης και του στρατού σε κάθε εχθρική προσβολή του νέου δυτικού μετώπου. Σε αυτά προστίθενται οι ανάγκες ανεφοδιασμού, αποθήκευσης πυρομαχικών, τροφίμων και νερού και οτιδήποτε άλλο χρειάζεται για την επαρκή κάλυψη των αναγκών της άμυνας και μάλιστα σε χώρο ασφαλή και ανεξάρτητο, χωρισμένο από τον αστικό ιστό. Δεν θα ήταν δυνατόν ένας τέτοιος χώρος να μην διαχωρίζεται επαρκώς από την αστική λειτουργία της πόλης και να μην λειτουργεί αυτόνομα και ανεξάρτητα, συμφωνά με τον αμιγώς στρατιωτικό του χαρακτήρα.
Ο Vitelli λοιπόν κρίνει απαραίτητη την ανοικοδόμηση ενός νέου φρουρίου, απόφαση ικανή να επιλύσει επαρκώς τα παραπάνω προβλήματα. Η ευφυΐα και το ταλέντο του φέρελπι νέου, πρόσφατα διορισμένου (1572) έφορου των φρουρίων του δουκάτου της Σαβοΐας, προσωρινά αποσπασμένου στην υπηρεσία της Βενετίας για τις ανάγκες της οχύρωσης της Κέρκυρας, που χαίρει τόσο της εμπιστοσύνης του δούκα Emanuele Filiberto όσο και της βενετικής Γερουσίας, πραγματώνει με υποδειγματικό τρόπο ένα έργο ικανό να αυξήσει σημαντικά την αμυντική ικανότητα της πόλης, να διασφαλίσει το σκοπό της προστασίας μιας τόσο σημαντικής κτήσης αυξάνοντας το κύρος της Γαληνότατης και της πρόνοιας που παρέχει στους υπηκόους της.
Σίγουρα με την απόφαση του αυτή ο Vitelli αποδεικνύεται αντάξιος της φήμης του, και το Νέο Φρούριο ως η κορωνίδα των αμυντικών του προτάσεων δικαιώνει και ενισχύει τις προσδοκίες στο πρόσωπό του για μια λαμπρή σταδιοδρομία.
Τα σχέδια και η μακέτα των έργων ήταν έτοιμα από το Δεκέμβρη του 1576 (εικ.2,2b) και τον επόμενο μήνα βρίσκονται προς έγκριση στη Βενετία. Έμφαση δόθηκε αρχικά στο νέο φρούριο ενώ η χάραξη του περιβόλου αναστάλθηκε προσωρινά εωσότου εξετασθούν ενδελεχώς τα επιμέρους ζητήματα και γίνουν οι απαραίτητοι υπολογισμοί σε χρόνο και κόστος. Ένας ακόμη λόγος είναι οι έντονες αντιπαραθέσεις του Vitelli με την ομάδα των βενετών μηχανικών και οι διαφορετικές απόψεις τους σχετικά με τη χάραξη του νέου περιβόλου και κυρίως η κόντρα του με τους B. Moretto, S. Palavicini, P. Orsini και G. Savorgnan. Στο σύνολό τους, οι προτάσεις, θα παρουσιαστούν δυο χρόνια αργότερα, κατά την επιστροφή του Vitelli στη Βενετία (1578) στη Γερουσία και το Δόγη Paolo da Ponte, μαζί με τις εκθέσεις των πεπραγμένων του διαστήματος αυτού.
εικ.2. Σχέδιο εργασίας του Vitelli για το Ν. Φρούριο. A.S. Torino. Corfu,
cittadella nuova, pianta dei livelli inferiori
(AST, Corte, Biblioteca antica, Architettura militare, V, f. 115v- 116)
Εικ.2b Επίσημο σχέδιο κατασκευής του F. Vitelli
Corfu, pianta della cittadella nuova (AST, Corte, Bibiioteca antica, Architettura militare, V, f. 119)
O Vitelli είχε κάθε λόγο να περηφανεύεται για την πρόοδο και την ταχεία εκτέλεση τους. Οι επικρίσεις που δέχτηκε και το κλίμα που δημιουργήθηκε δεν τον κάμπτουν, αντιθέτως τον πεισμώνουν. Η νεανική του παρορμητικότητα, η αυτοπεποίθηση, η εμπιστοσύνη στις δυνατότητες του και η υπεροπτική του συμπεριφορά υπερνίκησαν, με το αζημίωτο, την ψυχολογική πίεση που δεχόταν στο διάστημα της παραμονής του στο νησί, προδιαγράφοντας παράλληλα το αποτέλεσμα.
Το δομικό υλικό για την κατασκευή του φρουρίου πάρθηκε κυρίως από τα εκατοντάδες κατεδαφισμένα κτίρια της πόλης[5]. Στο λόφο του Αγ. Μάρκου, κατεδαφίζονται όλα τα κτίρια και οικοδομούνται τα τείχη του φρουρίου σύμφωνα με τις σύγχρονες επινοήσεις του προμαχωνικού συστήματος που κομίζει ο νέος αρχιτέκτονας. Κερκυραίοι αγρότες και αστοί εργάζονται σκληρά με πενιχρή αμοιβή[6], χρησιμοποιόντας τα ζωα και τις βάρκες τους, με αποτέλεσμα τα κτήματα και οι καλλιέργιες να εγκαταλειπονται. Στην προσπάθεια τους να μετριασουν τις συνέπειες αυτής της κατάστασης ζητούν φορολογικές ελαφρύνσεις, να δίνεται άδεια στους χωρικούς για τις εποχιακές γεωργικές εργασίες και αύξηση των ημερομισθίων. Η βενετική δοιήκηση κατανοεί το δίκαιο του αιτήματος και συναινεί σε κάποια από τα αιτήματα αλλα στην πράξη τίποτα δεν αλλάζει και τα πράγματα μένουν ως έχουν με τραγικές συνέπειες για τις ζωές των κατοίκων και την οικονομία του νησιού.
Δύο ψαλιδωτοί ημιπρομαχώνες (εικ.3) με στραμμένα τα μέτωπα τους προς τα δυτικά θεμελιώνονται πάνω στο βράχο[7] που λαξεύεται κάθετα για να προσδώσει ύψος στην όλη κατασκευή. Το συνολικό ύψος ορίζει ο απέναντι λόφος. Απαραίτητα πρέπει να τον ξεπερνά. Τα μέτωπα των προμαχώνων ορθώνονται σχεδόν κάθετα στο ίδιο ύψος όπου χωρίς την παρουσία διαζώματος κλίνουν προς το εσωτερικό για μερικά ακόμα μέτρα[8] ως την επιχωμάτωση που συνεχίζει με την ίδια κλίση έως την κορυφή. Το συνολικό τους ύψος από τον πυθμένα της τάφρου στην εσωτερική τους πλευρά αγγίζει τα 20μ. Ο βόρειος ημιπρομαχώνας παίρνει την ονομασία Αβράμη και ο νότιος Αγ. Μάρκου. Αργότερα θα μετονομαστούν σε «Έξι Ανέμων» και « Επτά Ανέμων» αντίστοιχα.
εικ.3. Οι ψαλιδωτοί ημιπρομαχώνες του σχεδιασμού Vitelli.
Τα μεταξύ τους πλευρά διαμορφώνονται με ημικυκλική σπάλα (orecchione) που καλύπτουν τα πυροβολεία που χωροθετούνται στις εσοχές του τμήματος του πλευρού που υποχωρεί προς το εσωτερικό. Ο Vitelli κατασκευάζει τα πυροβολεία ανοιχτά στην μπροστινή τους πλευρά[9] υποστηρίζοντας τις υψηλές πλατείες σε τόξα που καλύπτουν τα πυροβολεία των χαμηλών δημιουργώντας έτσι δυο μεγάλες αίθουσες εντός των οποίων διευθετείται το πυροβολικό ενώ γίνεται ταυτόχρονα η διακίνηση οπλισμού και προσωπικού από το εσωτερικό του φρουρίου προς τα πυροβολεία και την τάφρο.
Η κατασκευαστική τους αρτιότητα, σε ότι αφορά τις διαστάσεις, τη μορφή και τη διευθέτηση των μερών τους δε διακρίνεται για την τελειότητα της, κρίθηκε όμως επαρκής, λαμβάνοντας το δίχως άλλο, υπόψη τους περιορισμούς που επέβαλε η μορφολογία και η σύσταση του εδάφους. Έτσι στον περιορισμένο χώρο του βράχου που λαξεύεται με πολύ κόπο δεν παρέχεται η δυνατότητα και η άνεση να κατασκευαστούν δυο πλήρως ανεπτυγμένες χαμηλές πλατείες όπως αυτές που κατασκευάζονται στους προμαχώνες Σαραντάρη, Ραϊμόνδου και Αγ. Αθανασίου.
Το χωμάτινο παραπέτο της κορτίνας μεταξύ των δύο ημιπρομαχώνων υπερυψώνεται επίσης για να υπερκαλύψει τον απέναντι λόφο λειτουργώντας ως επιπρομαχώνας που παρέχει την υψηλότερη γραμμή πυρός. Παίρνει την ονομασία «Αγ. Γεώργιος» (S. Zorzi) από τον απέναντι λόφο. Στο ανώτατο σημείο της επιχωμάτωσής το ύψος φτάνει τα 53,5μ από την επιφάνεια της θάλασσας.
Μπροστά από το μέτωπο των ημιπρομαχώνων στους δυτικούς πρόποδες του λόφου κρίθηκε απαραίτητη η κατασκευή μεγάλου αναχώματος με εκτεταμένα πρανή που θα ενισχύσει την άμυνα του μετώπου, δυσχεραίνοντας την πρόσβαση στην τάφρο που διαμορφώνεται μεταξύ αυτών. Η τάφρος έχει πλάτος (17-24μ.) και βάθος που κυμαίνεται μεταξύ 4-6μ.[10] και περιβάλει ολόκληρο το δυτικό μέτωπο τους φρουρίου.
Η επιλογή του Vitelli σε ότι αφορά τα μήκη των μετώπων των δυο ημιπρομαχώνων και τις οξείες γωνίες των εξωτερικών αιχμών προβληματίζουν ιδιαίτερα. Τι τον οδήγησε σε αυτή την επιλογή; Η πεπατημένη αρχή χάραξης που επιλέγει με γνώμονα τη δυνατότητα πλευρικής κάλυψης ίσως είναι αυτή που καθορίζει το αποτέλεσμα και υπερνικά τις επιφυλάξεις του. Συνέπεια μιας τέτοιας απόφασης, οι έντονα οξείες αιχμές να φαντάζουν ευάλωτες στα εχθρικά πυρά. Οι επιλογές όμως του Vitelli βάσει του χώρου και της σύστασης του εδάφους ήταν περιορισμένες. Ο ίδιος τις κρίνει ορθές και τις εφαρμόζει άμεσα.
Δεν θα κάνουν όμως το ίδιο οι βενετοί μηχανικοί που τον διαδέχτηκαν τα επόμενα χρόνια. Οι διπλωματικές σχέσεις της Γαληνοτάτης με το δουκάτο της Σαβοΐας, μετά το θάνατο του M. Filiberto (1580) στο πρόσωπο του οποίου είχαν εδραιωθεί, δεν δείχνουν πλέον ικανές να επηρεάσουν τις επιλογές της Γερουσίας στο ζήτημα της Κέρκυρας. Η εύνοια που έχαιρε ο Vitelli και οι επιλογές του δείχνει εφεξής να μεταβάλλεται.
Στο νησί τα έργα της περιτείχισης βρίσκονται σε πλήρη εξέλιξη, οι έμπειροι μηχανικοί του πολέμου εκθέτουν τα αδύνατα σημεία τους και προτείνουν λύσεις παρά την επιβάρυνση σε χρήμα και χρόνο.
Ο Vitelli δεν είναι πια στην Κέρκυρα αλλά ούτε στην υπηρεσία της Γαληνοτάτης. Η επικριτική στάση της βενετικής ομάδας κορυφώνεται μετά το 1582 και οι διαφωνίες των Palavicini και Savorgnan εκφράζονται ιδιωτικά και δημόσια σε εκθέσεις και αναφορές[11]. Ο δεύτερος μάλιστα επιχειρεί να αναθέσει στον μαθηματικό Guidobaldo del Monte την έκδοση κριτικής ανάλυσης ειδικά για τις οχυρώσεις της Κέρκυρας. Το θέμα προβληματίζει ιδιαίτερα τη Βενετική Γερουσία που αποφασίζει την αποστολή δυο προνοητών και δύο μηχανικών (Lorini, Buonomo) με σκοπό θα θέσουν τέρμα στο ζήτημα αυτό για το καλό της κοινότητας και της ίδιας της Χριστιανοσύνης. Οι δύο μηχανικοί είναι υφιστάμενοι του Savorgnan και σκοπός τους είναι με τις γνώσεις τους να βοηθήσουν τους προνοητές στην πρακτική εφαρμογή του σχεδίου.
εικ.4. Ημιπρομαχώνας Επτά Ανέμων, το τείχος που ένωσε τις δυο αιχμές της αρχικής κατασκευής
Στο νέο Φρούριο οι αιχμές του νότιου ημιπρομαχώνα (S. Marco/Sette Venti) θα ενωθούν με την κατασκευή τείχους (εικ.4). Στη βόρεια πλευρά το μέτωπο του ημιπρομαχώνα (Abramo/ Sei Venti) επιμηκύνεται περί τα 8 passi (14μ.) και δημιουργώντας γωνία ~75 ενώνεται με το βόρειο τείχους του φρουρίου, ενώ μεγάλο τμήμα της δεύτερης αιχμής που προέβαλε σε αυτό το σημείο κατεδαφίζεται[12]. Συνέπεια αυτών των μετασκευών είναι η κατάργηση τεσσάρων πυροβολείων που είχαν κατασκευαστεί για την πλαγιοκάλυψη των μετώπων που δημιουργούσαν στην εσωτερική τους πλευρά οι αιχμές αυτές και η χρήση τους πλέον ως απλές αίθουσες. Η μια από αυτές, στη νότια πλευρά, θα μετατραπεί αργότερα σε δεξαμενή νερού αφού στεγανωθεί. Οι αστοχίες αυτές ενδεχομένως έπληξαν το κύρος του Vitelli ή τουλάχιστον την υστεροφημία του μιας και ο πρόωρος θάνατός του στο Πεδεμόντιο (Piemonte) το 1582 συνέβη πριν καλά καλά ολοκληρωθούν οι μετασκευές αυτές.
Ο Σκάρπωνας στον αρχικό σχεδιασμό του Vitelli εντάσσεται χωρίς λίθινο μανδύα. Μετά τις αναθεωρήσεις της βενετικής ομάδας (G. M. Martinengo, G. Bresciani, G. B. Bonomo, B. Lorini, O. Scotti και S. Pallavicinο, G. Savorgnan) του 1582, το ανάχωμα ενισχύεται με την προσθήκη λίθινου μανδύα υπο κλίση (scarpa) στα δυο μέρη του από το οποίο παίρνει και την ονομασία (Scarpon). Η παρέμβασή αυτή ενισχύει σημαντικά το εξωτερικό μέτωπο του φρουρίου προωθώντας ταυτόχρονα προς τη μεριά του εχθρού ισχυρό μέτωπο άμυνας[13] (εικ. 5,6).
Εικ. 5. Το τελικό σχέδιο των οχυρώσεων μετά τις μετατροπές της βενετικής ομάδας. Διακρίνεται με κοκκινο χρώμα ο λίθινος μανδύας του Σκάρπωνα. Corfu, pianta delle fortificazioni (ASVe, Atlanta Mormori, c. 45)
εικ. 6. Ανάγλυφος βενετικός λέων με επιγραφή στο νότιο κέρας του Σκάρπωνα που μνημονεύει την κατασκευή του λίθινου μανδύα επι προνοητή καπιτάνου B. Erizzo το 1583.
Από την εσωτερική (νότια, ανατολική, βόρεια) πλευρά ο κύριος όγκος του φρουρίου θεμελιώνεται πάνω δε συμπαγή βράχο παίρνοντας ημικυκλική μορφή. Το τείχος της νότιας κορτίνας ακολουθεί μορφολογικά αυτά των μετώπων των δυτικών ημιπρομαχώνων. Έτσι κι αυτό ορθώνεται με μικρή απόκλιση από την καθετότητα μέχρι κάποιο ύψος οπού χωρίς διάζωμα αποκτά μεγαλύτερη κλίση προς το εσωτερικό ως την επιχωμάτωση (εικ.7).
Εικ.7. Η νότια cortina του Ν. Φρουρίου
Τα τείχη της ανατολικής και της βόρειας πλευρας δεν ακολουθούν αυτή τη μορφή. Στην εσωτερική πλευρά των τειχών κατασκευάζονται αντηρίδες σε πυκνή διάταξη για την ενίσχυση της στατικότητας του και τα κενά συμπληρώνονται με κοσκινισμένο και πατημένο χώμα.
Στη ΝΑ γωνία κατασκευάζεται ημιπρομαχώνας με μεγάλο ύψος[14]. Η κατασκευή του συμβάλει καθοριστικά στην αμυντική αυτονομία του φρουρίου παρέχοντας κάλυψη ακόμα και σε περίπτωση υποχώρησης των αμυνομένων μετά από πτώση του οχυρού περιβόλου και αναδίπλωσής τους εντός αυτού. Το ΝΔ του πλευρό έχει ημικυκλική σπάλα πίσω απ’την οποία κατασκευάζεται μικρή πύλη που μέσω στοών οδηγεί στην κορυφή του φρουρίου (εικ.8). Πάνω από την πύλη κανονιοθυρίδα πλαγιοκαλύπτει τη νότια κορτίνα. Είναι επίσης ο μόνος ημιπρομαχώνας του φρουρίου που φέρει κορδόνι.
Εικ.8. η ωτίδα (orecchione)και η πύλη στην εσοχή του πλευρού
Στην πλατεία του είναι δυνατό να αναπτυχτούν κανονιοστοιχίες με ισχυρές γραμμές πυρός προς την ενδοχώρα και τη θάλασσα. Στο εσωτερικό του που συμπληρώνεται με τόνους χώματος κατασκευάζεται πυροβολείο που με χαμηλά πλευρικά πυρά καλύπτει το νότιο μέτωπο της χαμηλής περιτείχισης. Η είσοδος του πυροβολείου αυτού κατασκευάζεται στο διπλανό προς Β μέτωπο του.
Εικ.9. Porta Spilea, η κύρια πύλη του Ν. Φρουρίου δια χειρός Vitelli. Λόγω της σφράγισης της έμεινε γνωστή ως Porta Otturata.
Από τη βάση του ημιπρομαχώνα της Τενέδου ξεκινά η χαμηλή περιτείχιση της ανατολικής πλευράς του Ν. Φρουρίου που περιλαμβάνει έναν ημιπρομαχώνα και μια πλατφόρμα (Plattaforma angolare) με κάθετα πλευρά και περικλείει τους πρόποδες του λόφου ως τη θάλασσα. Δίπλα στο πλευρό του ημιπρομαχώνα ο Vitelli κατασκευάζει μνημειακή πύλη με έντονη επιρροή από τις δημιουργίες των G. Romano και M. Sanmicheli. Τέσσερις πεσσοί συγκρατούν επιστύλιο με τρίγλυφα και μετώπες που διακοσμούνται με ανάγλυφους θυρεούς των βενετών αξιωματούχων της τοπικής διοίκησης και βούκρανα. Στο κέντρικό τμήμα λίθινη αναμνηστική επιγραφή μνημονεύει την αποπεράτωση της πύλης το 1577. Πάνω από το γείσο κατασκευάζεται μαρκιανός λέοντας που πλαισιώνεται από οβελίσκους και σφαίρες[15] (εικ.9)
Στην αρχική σχεδίαση του ο Vitelli, εμμένοντας στην διακριτή θέση του φρουρίου το διαχωρίζει από την περιτείχιση του περιβόλου. Η θάλασσα εισέρχεται μέχρι τη βάση του προμαχώνα της Τενέδου περιβάλλοντας τη χαμηλή περιτείχιση. Μόνο μια στενή λωρίδα γης επιτρέπει την πρόσβαση προς της πύλη[16].
Στην βόρεια αιχμή (Punta Perpetua) η περιτείχιση υπερυψώνεται σε κλιμακωτά επίπεδα ακολουθώντας τη μορφή του εδάφους στους πρόποδες τους λόφου ενώ ακριβώς πάνω από αυτής κατασκευάζεται ο επιπρομαχώνας Calogero που εποπτεύει επαρκώς τον υποκείμενο χώρο παρέχοντας μια ακόμη γραμμή άμυνας. Εκεί ευφυώς καταλήγει στοά που επικοινωνεί με το εσωτερικό δίκτυο στοών και πυροβολείων του ανώτερου επιπέδου.
Εντός της χαμηλής περιτείχισης κατασκευάστηκαν οι απαραίτητοι χώροι για το στρατωνισμό και τη διαμονή της φρουράς, των αξιωματικών-προνοητών καθώς και βοηθητικές εγκαταστάσεις, αποθήκες τροφίμων και πυρίτιδας, δεξαμενές νερού, μαγειρεία κ.α.. Η επικοινωνία με τα ανώτερα επίπεδα διασφαλιζόταν μέσω κλίμακας στο ΝΔ μέρος.
Η βόρεια πλευρά του λόφου που καταλήγει στη θάλασσα και είναι γνωστή με την ονομασία Κορακοφωλιά, δεν ενισχύεται από το Vitelli παρά μόνο με την επέκταση ης τάφρου του φρουρίου ως την ακτή γεγονός που αφήνει επικίνδυνα εκτεθειμένο το μέτωπο αυτό, αφού ο εχθρός εύκολα μπορεί να προσεγγίσει την τάφρο και να αναρριχηθεί στην Punta Perpetua. Το τμήμα αυτό της προέκτασης της τάφρου δεν υλοποιήθηκε αφήνοντας περισσότερο εκτεθειμένη της περιοχή[17].
Το δίκτυο των στοών του Νέου φρουρίου, εξασφάλιζε επαρκώς τόσο την ασφαλή επικοινωνία του προσωπικού και τη άνετη διακίνηση του οπλισμού προς τα πυροβολεία που πλαγιοκάλυπταν όλα τα μέτωπα. Ο αρχικός σχεδιασμός του Vitelli προέβλεπε 9 πυροβολεία τα οποία και κατασκευάστηκαν (εικ.10,11) Ισάριθμοι, μεγάλοι με μέγεθος, αεραγωγοί κατασκευάζονται επίσης για την άνετη απομάκρυνση του καπνού των πυροβόλων. Όμως μετά την αναθεώρηση του σχεδίου του Ν.Φρουρίου και τις βελτιωτικές παρεμβάσεις που κρίθηκαν απαραίτητες από τη βενετική ομάδα (Giovanni Maria Martinengo, Genese Bresciani, Gio. Battista Bonomo, Bonaiuto Lorini, Onorio Scotti και Sforza Pallavicini) το 1582, τέσσερα από τα πυροβολεία αυτά χάνουν το σκοπό ύπαρξής τους και παραμένουν ως απλές αίθουσες ενώ μια από αυτές θα μετατραπεί σε δεξαμενή νερού αργότερα.
Εικ.10. Τα κλειστά πυροβολεία (casemate) για την πλαγιοκάλυψη των μετώπων.
εικ.11. Μια από τις casemate του Vitelli στον ημιπρομαχώνα. Επτά Ανέμων.
Στο ανώτερο επίπεδο του φρουρίου καλυμμένος πίσω από τη συστοιχία πυροβόλων της υπερυψωμένης κορτίνας θα κατασκευαστεί στρατώνας ενώ δίπλα του από βορρά και νότο εφαπτόμενα στα τείχη του επιπρομαχώνα που στρέφουν προς ανατολικά για να στηρίξουν την επιχωμάτωση κατασκευάζονται βοηθητικά κτίρια και αποθήκη πυρίτιδας.
Μετά την πολιορκία του 1716 κρίνονται απαραίτητες μερικές παρεμβάσεις που περιλαμβάνουν: την κατασκευή νέας πύλης στη νότια πλευρά της χαμηλής περιτείχισης (εικ.12), την τελειοποίηση της τανάλιας στην περιοχή της Κορακοφωλιάς που συνδέεται με παράκτιο τείχος με την Punta Perpetua, την ενίσχυση του Σκάρπωνα με την κατασκευή κορτίνας (εικ13)[18], χαμηλών πλατειών και τάφρου που τον περιβάλει, την κατασκευή της contoguardia San Spiridon στη βόρεια απόληξη της, ενώ caponiere, αποθηκευτικοί χώροι, δεξαμενές, στοές και ανθυπονομεύσεις χωροθετούνται στα κατάλληλα σημεία.
Με τη μορφή αυτή θα διατηρηθεί το νέο Φρούριο μέχρι το τέλος της ενετοκρατίας.
Εικ.12. Η νότια πύλη που κατασκευάστηκε μετά το 1716.
Εικ.13. Η κορτίνα και οι πλατείες του Σκάρπωνα, έργα του 1728 όπως μνημονεύεται στη ανάγλυφη επιγραφή.
Περίοδος αγγλικής προστασίας
Οι επόμενοι που θα επέμβουν δραστικά στο Ν. Φρούριο είναι οι βρετανοί που αντιλαμβανόμενοι τη αμυντική του υπεροχή θα το ενισχύσουν σημαντικά εντάσσοντάς το στο νέο σχέδιο άμυνας.
Αποφασίζεται η κατασκευή ενός θωρακισμένου στρατώνα (εικ.14 ) στο ανώτερο επίπεδο[19], στην κορυφή του οποίου διαμορφώνονται ράμπες για επτά πυροβόλα στραμμένα προς το χερσαίο μέτωπο. Για την κατασκευή του κατεδαφίζεται ο ενετικός στρατώνας και το έδαφος υπερυψώνεται πίσω από κάθετο τείχος που κατασκευάζεται για να το συγκρατήσει, λειτουργόντας ως αντικρημνός της τάφρου που διαμορφώνεται μεταξύ αυτού και του στρατώνα (εικ.15). Ο τελευταίος κατασκευάζεται από καλολαξευμένη ασβεστολιθική λιθοδομή αφού το επίπεδο του εδάφους χαμηλώνει περί τα 2-3 μέτρα. Παραπλεύρως κατασκευάζεται πύλη πρόσβασης στην ακρόπολη και κωδωνοστάσιο(εικ18).
Η κατασκευή τους διήρκεσε 3 χρόνια (1842-45) και ενίσχυσε με ιδανικό τρόπο την αμυντική ικανότητα του φρουρίου.
Σε όλες τις θέσεις του ανωτέρου επιπέδου που μπορούσαν να τοποθετηθούν πυροβόλα κατασκευάζονται λίθινες ράμπες(εικ.16). Φράζονται τα ανοιχτά πυροβολεία των χαμηλών πλατειών των ημιπρομαχώνων, αφήνοντας άνοιγμα μόνο για ένα πυροβόλο. Στη βόρεια πλευρά κατασκευάζεται θωρακισμένη πυριτιδαποθήκη χαμηλά μέσα στην επιχωμάτωση (εικ.17).
Εικ.14. Ο αγγλικός στρατώνας
Εικ.15. Ο αγγλικός στρατώνας
εικ. 16.Ράμπες πυροβολων στην επιχωμάτωση της κορτίνας
εικ.17 Αγγλική αλεξίβομβη πυριτιδαποθήκη.
Διαμορφώνονται εκ νέου οι κλίμακες, τελειοποιούνται παραπέτα, αεραγωγοί, κατασκευάζονται χωμάτινες τραβέρσες, βοηθητικά κτίρια, δεξαμενές, τουαλέτες, δίκτυα ύδρευσης και οτιδήποτε άλλο απαιτείται για τη βελτίωση των συνθηκών στρατωνισμού και άμυνας.
Στο χαμηλό επίπεδο οικοδομείται μεγάλο κτίριο στρατώνας από οπτόπλινθους ενώ στη νότια πλευρά, μετά από τις απαραίτητες εκβραχίσεις διανοίγεται νέος καλυμμένος δρόμος πρόσβασης προς την είσοδο του προμαχώνα της Τενέδου(εικ.19).
εικ18. Το αγγλικό κωδονοστάσιο
Εικ.19 Η προστατευμένη οδος που κατασκεύασαν οι βρετανοί μετά τις απαραίτητες εκβραχίσεις.
Ο αφοπλισμός του τη χρονιά της ένωσης συνοδεύτηκε από κατεδαφίσεις των παράκτιων πυροβολείων στην περιοχή της Κορακοφωλιάς.
Έτσι το φρούριο παίρνει τη μορφή που διατηρεί έως σήμερα με μόνους εχθρούς τις φθορές που θα επιφέρει ο χρόνος, η εγκατάλειψη, οι αυθαιρεσίες και η αδιαφορία της πολιτείας.
Η Fortezza του Vitelli, ως η κορωνίδα του αμυντικού σχεδιασμού του, προϊόν μόχθου και θυσιών των κατοίκων υπέρ των αγαθών της ασφάλειας, της ελευθερίας, της αυθυπαρξίας και της κυριαρχικότητας των ζωών και του τόπου τους, επισφραγίζει ανεξύτιλα μια μακραίωνη ιστορική περίοδο και διαμορφώνει νεες συνθήκες ευημεριάς, ανάπτυξης και προόδου μιας πόλης που η μοίρα το ’φερε να αποτελεί πεδίο ισχυρών διεκδικησεων των μεγαλύτερων παγκοσμίων δυνάμεων.
Η αμυντική του αξία και η επιβλητική του μορφή αποτελούν τα βασικά στοιχεία που επιδρούν καθοριστικά στη συνείδηση και το αίσθημα των κατοίκων, που πάντοτε με υπερηφάνεια ατενίζουν τις επάλξεις του.
Θεόφιλος Τζίκας
Σημειώσεις
[1] Κατά την τουρκική επιδρομή του 1571 παρότι οι ανθρώπινες απώλειες ήταν λίγες, καταστρέφεται το ¼ των σπιτιών του μπόργκου.
[2] πρεσβείες 1542, 1567,1569,1572, Ε. Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου, Πρεσβείες.
[3] Τις βασικές αρχές είχε διατυπώσει λίγα χρόνια πριν ο αρχηγός του στρατού S. Pallavicino. Αυτές ήταν: η δυνατότητα οχύρωσης του χώρου, η λειτουργικότητα των οχυρώσεων μετά την αποπεράτωσή τους, η δυνανότητα ανακατάκτησης σε περίπτωση που καταληφθεί από τον εχθρό, η δυνατόητα του κράτους να καλύψει στα έξοδα και την φρουρά που θα απαιτείται, ο απαιτούμενος χρόνος κατασκευής του, η αυτάρκεια σε ειδη διαβίωσης των ανθρώπων καθως και η δυνατότητα να δέχεται βοήθεια.
[4] Η σοβαρότητα του ενδεχόμενου αυτού καταδείχτηκε κατά την πολιορκία του 1716 όπου υπό τον κίνδυνο εχθρικής προσβολής διατάχθηκε από τον στρατάρχη Σούλεμβουργκ η βύθιση πλοίων εντός του λιμένα επιχειρώντας και με αυτό το τρόπο να εμποδίσει μια τέτοια ενέργεια.
[5] 2000 σύμφωνα με την πρεσβεία του 1577 ενω ο προβλεπτής Contarini υπολογίζει τον αριθμό τους στα 1700.
[6] 4 ασπρα το χειμώνα/5 το καλοκαίρι
[7] Η οικοδόμηση πάνω σε βράχο επιλέγεται εκτός από τους λόγους στατικότητας κυρίως για την αποτροπή εχθρικών υπονομεύσεων, τακτική ευρέως διαδεδομένη την περίοδο αυτή.
[8] Η τακτική αυτή προσβλέπει στον εξοστρακισμό των εχθρικών βλημάτων, Hogg Jan, Storia delle fortificationi, Novara, 1982
[9] Το γεγονός αυτό προβλημάτισε αργότερα τους βρετανούς που τα έκριναν επισφαλή και τα έκλεισαν, αφήνοντας μόνο μια κανονιοθυρίδα χαμηλά για να αποφύγουν τα έμμεσα πυρά των εχθρικών βλημάτων που θα έπλητταν το εσωτερικό τους.
[10] Γεγονός που προξένησε αμηχανία στους Οθωμανούς κατά την επίθεση που επιχείρησαν κατά την διάρκεια της πολιορκίας του 1716 όταν έκπληκτοι διαπίστωσαν πως οι σκάλες που είχαν ετοιμάσει για να ανέβουν στο φρούριο ήταν κοντές αφού το ύψος που είχαν υπολογίσει δεν λάμβανε υπόψη αυτό της τάφρου την οποία δεν έβλεπαν.
[11] Ο Savorgnan αποκαλεί μηχανικούς σας τον Vitelli «soffistici» που αρέσκονται στη θεωρία, κατηγορόντας τoυς για αδυναμία αντίληψης ζητημάτων που προκύπτουν κατά την πρακτική εφαρμογή των σχεδίων.
[12] Έκθεση προνοητή καπιτάνου B. Erizzo, ASV, (Secreta) Relazioni di Ambasciatori, Rettori ed altre cariche, b.84,φφ. 92r-107v. Παγκράτη, Εκθέσεις.
[13] Οι χαμηλές πλατείες και η κορτίνα του που διατηρείται εως σήμερα θα κατασκευαστούν το 1728 επι θητείας προνοητή στόλου G.Grimani.
[14] Στις πηγές αναφέρεται ως «Mezzaluna» λόγω του σχήματος και « Campana» γιατί ενδεχομένως κάποια περίοδο υπήρχε στην κορυφή της καμπάνα. Κατά τον 18ο αι. θα ονομαστεί της «Τενέδου» λόγω της γειτνίασής του με την καθολική μονή της Παναγίας της Καρμήλου, γνωστή ως «Τενέδος».
[15] Αργότερα όμως λόγω της γειτνίασης της με το πολύβουο χώρο του λιμανιού η θέση της κρίθηκε προβληματική για την ασφάλεια του φρουρίου και σφραγίστηκε ενώ νέα κατασκευάστηκε μετά της πολιορκία του 1716 στην εσωτερική νότια πλευρά εκεί που η χαμηλή περιτείχιση συναντά τον ημιπρομαχώνα της Τενέδου.
[16] Ο σχεδιασμός αυτός δεν υλοποιήθηκε.
[17] Μια ψαλίδα (Tenaglia) θα κατασκευαστεί τον επόμενο αιώνα, ενώ κατά τις προετοιμασίες της άμυνας πριν τη πολιορκία του 1716 η περιοχή ενισχύεται με πασσαλοφραξη, ανθυπονομευσεις, φουρνέλα, τριβόλους κ.α.
[18] Η προϋπάρχουσα μορφή λόγω του χαμηλού της ύψους απεδείχθη προβληματική για την άμυνα μιας και αποτέλεσε το σημείο αναρρίχησης των Οθωμανών και την κατάληψη του Σκάρπωνα, τις τελευταίες μέρες της πολιορκίας του 1716.
[19] Μετεξελιγμένη μορφή των μεσαιωνικών πύργων εσχάτης άμυνας (keep)
Βιβλιογραφία
– Αγοροπούλου Μπιρμπίλη Αφροδίτη, Η Αρχιτεκτονική της πόλεως Κερκύρας κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, Αθήναι, 1977.
– Bacchion E, Il dominio veneto su Corfù (1386-1797),Venezia 1956
– Bonardi Claudia, Ferrante Vitelli, cavaliere pontificio e “colonnello” dei Savoia nei giorni di Corfù (1576-1578), Gli ingegneri militari attivi nelle terre dei Savoia e nel Piemonte orientale, Edifir, Firenze 2007.
– Βραΐλα Βάρθη Ν., Η εν έτει 1716 ένδοξος πολιορκία της Κερκύρας εκ της ιταλικής : μετά ιστορικής εισαγωγής, περιγραφής της τοποθεσίας και οχυρώσεως της πόλεως, πλείστων σημειώσεων, αφορωσών την οχυρωτικήν και τα όπλα της εποχής εκείνης, προσέτι δε και σχεδίου καταρτισθέντος τότε μετά την φυγήν των Τούρκων και περιλαμβάνοντος, πλην της οχυρώσεως της πόλεως, άπαντα τα προσιτήρια έργα των Τούρκων.
– Γιωτοπούλου – Σισιλιάνου Ελλη, «Πρεσβείες της βενετοκρατούμενης Κέρκυρας, 16ος-18ος αιώνας». Εκδοση ΓΑΚ, Αρχεία Νομού Κέρκυρας, 2002.
– Γιωτοπούλου-Σισιλιάνου Έλλη, Ο αντίκτυπος του Δ΄ Βενετοτουρκικού πολέμου στην Κέρκυρα, Αθήνα 1982.
– Henninger-Voss Mary, Measures of Success: Military Engineering and the Architectonic Understanding of Design. Wolfgang Lefèvre, Picturing Machines 1400–1700,2004.
– Ιωνάς Σ., Ο Φεράντε Βιτέλι στην Κέρκυρα: προσδοκίες και αναθεωρήσεις, Corfu History
– Παγκράτης Γεράσιμος Δ., Οι εκθέσεις των Βενετών βαΐλων και προνοητών της Κέρκυρας (16ος αιώνας),Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Βυζαντινών Ερευνών, 2008.
– Σκουτέλης Ν., Ο πόλεμος χωροτάκτης. Το δίκτυο των πόλεων-οχυρών στο κατά θάλασσαν κράτος της Βενετίας, 16ος-17ος αιώνας, έκδ. Πολιτιστικό Ίδρυμα Ομίλου Πειραιώς, Αθήνα 2013.
* * *
Leave A Comment