Καβοσίδερο (Καποσίδερο)

23 Δεκέμβρη 1982. Οι Κερκυραίοι ξυπνώντας, θα αντικρίσουν το θλιβερό θέαμα της πτώσης ενός τμήματος της οχύρωσης του Παλαιού Φρουρίου στο Kαβοσίδερο. Είναι η αρχή του επίλογου μιας ιστορίας που είχε αρχίσει να γράφεται σχεδόν 500 χρόνια πριν.

Ονομασία

Το όνομα Καποσίδερο ή Καβοσίδερο προέρχεται από τον ιταλικό όρο Capo San Isidoro (ακρωτήριο του Αγίου Ισιδώρου), ο οποίος εκλαϊκεύτηκε σε Capo San Sidero. Παρόμοιο τέτοιο παράδειγμα εκλαΐκευσης υπάρχει και στην Νότια Ιταλία, στην περιοχή του Lecce, στο μεσαιωνικό συγκρότημα των Ναΐτων ιπποτών. Οι παλιοί βενετικοί χάρτες το αναφέρουν σαν PONTA S. Isidoro. «Ponta» στα βενετσιάνικα είναι η άκρη, η αιχμή, το ακρωτήριο. Λέγεται πως υπήρχε ένα ομώνυμο εκκλησάκι στην περιοχή, από το οποίο το ακρωτήριο πήρε το όνομα του, πάντως ο ιταλικός όρος αναφέρεται σε όλους τους χάρτες του 15ου-16ου αιώνα.

Ιστορική αναδρομή

16ος αιώνας, η Κέρκυρα ήδη βρίσκεται κάτω από την προστασία των βενετών. Ο πυρήνας της παλιάς πόλης βρίσκεται ανάμεσα από τις δύο κορυφές, τα δύο κάστρα (καστέλι) του Παλαιού Φρουρίου και διάφορα οχυρωματικά έργα την προφυλάσουν από τον κίνδυνο των επιδρομών, ενώ ο υπόλοιπος πληθυσμός βρίσκεται στο ανοχύρωτο ξωπόλι, την σημερινή πόλη. Ήδη από τις αρχές του αιώνα οι Ενετοί έχουν αρχίσει να βελτιώνουν την αμυντική ισχύ του Παλιού Φρουρίου. Οι νέες οικοδομικές γνώσεις της ιταλικής αναγέννησης φτάνουν στο νησί και η όψη του φρουρίου αρχίζει να χάνει την μεσαιωνική και «ξεπερασμένη» όψη. Έτσι, με την επέμβαση του μηχανικού Coltrino τα ψηλά μεσαιωνικά τείχη, ευάλωτα στις βολές του πυροβολικού, θα χαμηλώσουν, ενώ από το 1506 μέχρι το 1532 το φρούριο θα γίνει αντικείμενο μιας σειράς προγραμμάτων ανακαίνισης και ενίσχυσης: Ο Fra Giocondo (1506), μαζί με τον Lattanzio Bonghi από το Μπέργκαμο, πρότεινε να χωρίσει το Παλαιό φρούριο από την “ηπειρωτική”πόλη με τη δημιουργία της Spianata, έναν ισοπεδωμένο χώρο που θα πρόσφερε καλύτερη αντίσταση ενάντια στις πιθανές επιθέσεις από την στεριά. Οι μελετητές θεωρούν ότι ήταν επίσης ιδέα τους να χωρίσουν το μέρος του Παλαιού Φρουρίου που βλέπει πρός την πόλη από το υπόλοιπο του νησιού και των συνοικιών με τη βοήθεια ενός καναλιού (Contra Fossa).

Πρεσβείες

Οι βενετοί βέβαια, αποσκοπούσαν να δυναμώσουν το φρούριο-Κέρκυρα κάτω από καθαρά στρατιωτικό/στρατηγικό πρίσμα, η προστασία των πολιτών και του άμαχου πληθυσμού είχε δευτερεύουσα σημασία, γεγονός που αποδείχτηκε με τραγικό τρόπο, κατά τα γεγονότα της πολιορκίας του 1537.
Ο μόνος τρόπος επικοινωνίας των τοπικών αρχών με την Γαληνοτάτη, ήταν η αποστολή πρεσβείας κάθε τέσσερα χρόνια στην Βενετία, όπου και κατέθεταν τις αιτήσεις τους στις ανώτατες αρχές. Έτσι, βλέποντας την διαφορά απόψεων ως προς τον τρόπο οχύρωσης, ήδη από το 1507 είχε αποσταλθεί πρεσβεία στην Βενετία υπό τους Ιωάννη Κάρτερ και Αντώνιο Έπαρχο, ζητώντας, ανάμεσα στα άλλα θέματα, τον τειχισμό του εξωπολίου και του Καποσίδερο. Εκτός από κάποιες αόριστες υποσχέσεις τίποτε άλλο δεν έγινε, με αποτέλεσμα να ξανασταλθεί νέα πρεσβεία το 1532. Σε αυτήν, οι Ολιβιέρος Μορέλος και Γεώργιος Λάντζας ζητούσαν για άλλη μια φορά τον τειχισμό του χώρου πάνω από το Καβοσίδερο. Και πάλι έλαβαν υποσχέσεις χωρίς αντίκρισμα, αποτέλεσμα των οποίων είναι οι τραγικές συνέπειες της τουρκικής πολιορκίας του 1537.

Κατά τα γεγονότα του 1537 το μεγαλύτερο θύμα ήταν ο άμαχος πληθυσμός. Το εξωπόλιο καταστράφηκε ενώ ηλικιωμένοι, γυναίκες και παιδιά εκδιώχτηκαν από το εσωτερικό του Φρουρίου, σύμφωνα με την μεσαιωνική μέθοδο της αποσκυβάλισης των «άχρηστων στομάτων». Πολλοί ζήτησαν προστασία στην περιοχή του Καβοσίδερο, η οποία δεν είχε οχυρωθεί μέχρι τότε. Αυτοί οι άτυχοι αποδεκατίστηκαν, όχι μόνο από την πείνα, τις κακουχίες και τις αντίξοες καιρικές συνθήκες, αλλά και επειδή στάθηκαν θύματα των πολεμικών επιχειρήσεων:
«Αυτοί λοιπόν από την πόλη χτυπούσαν με τα τηλεβόλα τις γαλέρες των βαρβάρων, και εκείνες ανταπέδιδαν, προσεγγίζοντας τα καράβια που ήταν στο λιμάνι, καθώς και εκείνες που ήσαν στο νησάκι δυτικά της πόλεως (Βίδο) κτυπούσαν αυτούς που ήταν στο ακρωτήριο του Ισιδώρου. Ήταν δε το κακό ανυπόφορο, γιατί αυτοί που ήταν στο ακρωτήριο του Ισιδώρου στριμωγμένοι και μη έχοντας αρκετό χώρο, ανακατεμένοι άντρες και γυναίκες, με τα παιδιά, τους γονείς και τους συγγενείς τους , έχοντας απομείνει άστεγοι και νηστικοί και παλεύοντας με την δίψα και την πείνα, και βλέποντας μπροστά στα μάτια τους τους αγαπημένους τους να ψυχομαχούν και αν εξαντλούνται από την πείνα και τις άλλες ανάγκες και όπου να’ναι να πρόκειται να πεθάνουν, έφεραν μεν βαρέως τα συμβαίνοντα δεν είχαν όμως και τρόπο να αντιδράσουν».

(Νούκιος Νίκανδρος, Αποδημιών. Λόγος Γ’, κεφ. οθ’-πβ’)

Ξανά, το 1542, οι Κερκυραίοι θα ξαναστείλουν πρεσβεία στον Δόγη, ζητώντας ανάμεσα στα άλλα (οχύρωση πόλεως, δυνατότητα προσφυγής εντός των τειχών κατά την διάρκεια των πολιορκιών) και την οχύρωση του Καβοσίδερο: «[…] Ακόμη, να συγκατατεθείτε και να δώσετε εντολή να γίνει ένα άλλο τείχος στον Άϊ Σίδερο, ή όπου φανεί καταλληλότερο στην Γαληνότητά σας, έτσι που όχι μόνο οι κάτοικοι της πόλης, αλλά και οι λοιποί νησιώτες να μπορούν σε κάθε περίσταση να σωθούν με τις οικογένειες, τα ζωντανά και τα προς το ζην […]

Ο Δόγης θα απαντήσει: «[…] Συμφωνούμε ευχαρίστως να γίνονται δεκτοί στην πόλη (φρούριο) σε κάθε περίσταση, όλοι εκείνοι που η χώρα μπορεί να χωρέσει, οφείλοντας να φέρουν τα τρόφιμά τους. Και το μέρος του Άγιου Σίδερου να σκαφτεί και να διευθετηθεί, όπως ζητούν, όσο το δυνατόν γρηγορότερα.»

Δεν θα κρατήσει όμως την υπόσχεσή του και έτσι, ύστερα από 4 έτη, με την επόμενη πρεσβεία του 1546 οι Κερκυραίοι θα επαναλάβουν την αίτηση. Αυτή τη φορά θα σταθούν πιο τυχεροί και η οχύρωση του Καβοσίδερο θα ενταχθεί στο ευρύτερο σχέδιο οχυρώσεως του Φρουρίου, των μηχανικών Σαβορνιάν, Μαρτινέγκο και Καλαβρού, σχέδιο που μεταξύ των άλλων είχε σαν κύριο άξονα την δημιουργία δύο ισχυρών προμαχώνων, οι οποίοι υπάρχουν μέχρι σήμερα. Ως το 1550 οι εργασίες ενίσχυσης του Παλαιού Φρουρίου είχαν προχωρήσει σημαντικά αλλά ακόμη μια φορά το Καποσίδερο έμενε εκτός τειχών. Νέα πρεσβεία στάλθηκε το 1558 και μια νεότερη το 1572, ένα χρόνο μετά την επιδρομή των Τούρκων του 1571. Τελικά, με την προσφορά εκατό χιλιάδων ημερομισθίων από το Επιχώριο Ταμείο της Κέρκυρας τα έργα του Παλαιού Φρουρίου και ο περιτειχισμός του εξοπωλίου ολοκληρώθηκαν.

Περιγραφή

foto: http://www.airphotos.gr/

Η ευρύτερη περιοχή του Καβοσίδερο καταλαμβάνει το ανατολικό μέρος του Παλαιού Φρουρίου της Κέρκυρας. Το τείχισμα ακολουθεί την φυσική πορεία του βράχου και καταλήγοντας προς το άκρο του ακρωτήριου σχηματίζει ένα οχυρωματικό έργο σχήματος διπλής εξέχουσας γωνίας. Το ανώτερο μέρος της μιας γωνίας φιλοξενεί μικρή αίθουσα με παράθυρο παρατηρήσεως προς την θάλασσα ενώ πιο κάτω από το παράθυρο και από την εξωτερική πλευρά του βράχου, υπάρχει θύρα επικοινωνίας προς το εσωτερικό.

Το τείχος παρουσιάζει μια σειρά από πολεμίστρες για εγγύς άμυνα, οι οποίες ήταν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα αρκετά καλά διατηρημένες, ενώ σήμερα διαφαίνονται μόνο σε ελάχιστα σημεία.

Το κυριότερο κτήριο που διασώζεται στην περιοχή του Kαβοσίδερο, είναι μια βενετσιάνικη πυριτιδαποθήκη, η μεγαλύτερη από τις πέντε δίχυτες σωζώμενες βενετσιάνικες στρατιωτικές αποθήκες του φρουρίου, η οποία προστατεύεται από ένα τοίχο ασφαλείας.

Σημερινή κατάσταση

 Το τείχος παρουσιάζει μια θλιβερή εικόνα εγκατάλειψης και καταστροφής. Εκτός από το τμήμα που έχει ήδη καταρρεύσει, όλο το υπόλοιπο τείχος που αντιστοιχεί στις δύο εξέχουσες γωνίες κινδυνεύει άμεσα να καταρρεύσει από στιγμή σε στιγμή. Μεγάλα τμήματα στέκονται στον αέρα σαν από θαύμα ενώ τεράστιες ρωγμές απειλούν την ενότητα του συνόλου. Μόνο η πλευρά που βλέπει προς τον κόλπο της Γαρίτσας παρουσιάζει μια κάπως καλύτερη κατάσταση. 

Για έργα στο Παλαιό Φρούριο είχε χορηγηθεί από το Γ’ ΚΠΣ μια χρηματοδότηση ύψους 3,7 εκ. ευρώ, από τα οποία, μέχρι το 2008, είχε απορροφηθεί μόνο το 12,9 %. Από το υπόλοιπο ποσό, (3,2 εκατομ. ευρώ περίπου) έχει μείνει ενεργό 1,3 εκατομμύριo ευρώ για την αναστήλωση του Καβοσίδερο.

Τελικά, ύστερα από διάφορα χρόνια αναμονής, τον Φεβρουάριο του 2011, το Υπουργείο Πολιτισμού θα προκηρύξει Δημοπρασία για την ανάθεση του έργου, προϋπολογισμού 1,622,773 ευρώ, ενώ παράλληλα και η τοπική Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων θα προκηρύξει διαγωνισμό για την πρόσληψη ειδικευμένου προσωπικού.

Ήδη από τον Ιούλιο 2011 έχουν αρχίσει έργα ανάδειξης βενετικών εγκαταστάσεων κατά το βόρειο τμήμα του τείχους, ανάμεσα από το Μαντράκι και το Καβοσίδερο, ενώ το 2012 άρχισαν εργασίες στο Καβοσίδερο και στον βράχο του Πύργου της Θαλάσσης.

* * *